साहित्यकृती हे नदरेन बरयल्लो दिसना. पूण चडशे प्रेक्षक मनोरंजनाखातीर तियात्र पळोवंक वतात. शेतकामती, पदेर, भाटकार, मुंडकार, पसरकार, गवंडी, मेस्त, पाद्री, गिरेस्त वेपारी, आळशी भाटकार, तड्डकी आद्वोगाद, दुडवांचेर नदर दवरपी दोतोर असल्या जायत्या मनशांनी टिका वा फकाणां तियात्रांत केल्लीं दिसतात. तियात्रांत चड करून एक कोणतरी पिसो वा फकाणेर आसताच. गंभीर वातावरणाच्या तियात्रांत लेगीत तो लोकांक हांसयता.
जुंवांव आगोश्तिन्यु फेर्नांदीश हाचो ‘बॅल ऑफ कावेला’ हो पयलो वयलो कोंकणी तियात्र असो मानतात. ताचे नामनेक पाविल्ले हेर तियात्र अशे- ‘भाटकार’, ‘दोलीचें केस्तांव’, ‘कुणबी ज्याकी’, (दोन वांटे). ‘कुणबी ज्याकी’ ह्या तियात्रांत ताणें शेतकामत्याचें वास्तव जिवीत चितारलां आनी पयलेच फावट तियात्र-संगीताक कुणबी लोकगीतांच्यो चाली दिल्यात. तो एक बरो गावपीय आशिल्लो. आपली गीतां रिकॉर्ड करपी तो पयलोच गोंयकार. १९१० वर्सा ताची गीतां ‘हीज मास्टर्स व्हॉय्स’ (HMV) हे कंपनीत रिकॉर्ड केलीं. ‘मोग मिरमिऱ्यांचो’ आनी ‘गुपीत मोग’ ही द्वंदगीतां ताणें आपली चली सोफिया हिचेवांगडा म्हळी. ताच्या तियात्रांतले ‘भाटकार’ (दोन वांटे). ह्या तियात्राची छापणावळ मुंबय १९०९ वर्सा जाली. हुंड्याची पध्दत आनी जात वेवस्था हाचे आड ताणें जायते तियात्र बरयल्ले. त्यावेळचो गोंयचो गोव्हेर्नादोर मासानु दा आमोरीन आनी नामनेचो वैज फ्लोरियानु द मेलो हांणी ताच्या गुणांची तोखणाय केली. एस्. एक्स. व्हाज, आन्तोनियु तुलू, लुईश बारुश, आगोस्तीन माश्कारेनस, ॲनी फेर्नांदीश, मॅन्दॉस, लुकास रिबेलो, जे पी. सोउझालीन, मिंगेल रॉड, आलेक्सीन्यु द कांदोली, सोउझ फेर्रांव, ॲथनी द सा आदी जायत्या कलाकारांनी त्याकाळांत तियात्रांनी काम केलां.
ज्यॉकी आगोस्तीन फेर्नांदीश हाची घरकान्न रेजीना फेर्नांदीश ही तियात्र माचयेवयली पयली गोंयकान्न नटी. आपल्या घोवाच्या तियात्रांनी ती काम करताली. ‘कुणबीन’, ‘भाटकान्न’ आनी ‘सुंदरी’ हीं सवंगां ती बरे तरेन करताली.
मडगांवचो अँथनी मँदीश हो बरो विनोदी नट, संगीतकार आनी गावपी. ‘आमचें नशीब’ ह्या फिल्मांतूय ताणें विनोदी काम केला.
आलेशिन्यु द कांदोलीन हो एक बरो संगीतकार. ‘धर्माचो बावटो’ हो ताचो सगळ्यांत बरो तियात्र, अशें म्हणूं येता. हळदोणचो सोउझालीन (मूळ नांव: जुजे पाश्काल फेर्नांदीश) हाणें ‘रोमी आनी ज्युलिएट’ ह्या तियात्रांत रोमिओची भूमिका बरेतरेन केल्ली. तरनाटे पिरायेचेर तो बायलांच्योय भूमिका करतालो. ताणें सुमार ४० तियात्र बरयल्यात. ताच्या कांय नामनेच्या तियात्रांचीं नावां अशीं- ‘हें आसा ते’, ‘पायची चूक वा मायची’, ‘पाद्र आग्नेल’, ‘सात दुखी’, ‘ते बापायची धूव’, ‘निमण्यो चार वस्तू’.
कुंकळेचो अँथनी द सा हो बरो दिग्दर्शक, संगगीतकार आनी नट आसलो. सोउझालीन ताका आपल्या धर्मीक नाटकांनी जेजुची भुमिका दितालो. ताच्या कांय तियात्रांची नांवां अशीं- ‘आया’, ‘रगताची भेट’, ‘घातक्याक कुमसार’, ‘मायची माय’. ‘आमचे नशीब’ आनी ‘निर्मोण’ ह्या चित्रपटांनी ताणें काम केलां. नामनेचो लोकगीतां गावपी आनी नाचपी कुंकळेचो रॉबीन व्हाज, होय एक बरो तियात्रिश्त. ताचो धर्मीक तियात्र ‘फातिमा सायबीण’ बरोच गाजलो. ताणें ‘सुखाचें सपन’ ह्या चित्रपटांत वांटो घेतिल्लो. मिस मोहना ही बरी गावपी नटी. ‘इन्सानियत’ ह्या हिंदी चित्रपटांत तिणें काम केलां. ऑफेलिया काबाल ही मिस मोहनाची भयण, हिणेंय खूब तियात्रांनी काम केला, तशेंच कांय तियात्रूय बरयल्यात. हळदोणचो मास्टर व्हाज हो बरो संगीतकार, गावपी, बरोवपी, नट आनी दिग्दर्शक. हाचे कांय गाजिल्लें तियात्र अशें: ‘बापूय’, ‘शाराचो दिवो’, ‘मोलादीक वस्त’, ‘हांव तो कुरैयकार’ केपेंचो जॅस फेर्नांदीस एक बरो बरोवपी आनी नट. ताचे कांय तियात्र अशे- ‘पायचो किर्मीदोर’, ‘म्हजें रगत’, ‘जिवें यमकोंड’, ‘मर्णाचे फर्मान’ आनी ‘शेकीं तो जल्मलो’. माजोड्डेंचो फेली लुकास हो बरो बरोवपी, दिग्दर्शक आनी गीतकार. ताचो पयलोच तियात्र ‘भिकारी’ बरोच गाजलो. ताचे हेर तियात्र अशे- ‘बाराबास’, ‘तुजो सासुपाय’, ‘म्हजो दुस्मान’, ‘सोमंदीर आनी ल्हारां’, ‘माती आनी भांगर’. जॅफी द माजोर्डा हो बरोवपी. दिग्दर्शक, गीतां रचपी आनी गावपी. ताचे कांय तियात्र हे- ‘गोंयचो रोपीं’, ‘जल्माचो घूंट’ आनी खेळतियात्र- ‘तो मनीस कोण’, ‘कागदाचें फूल’, ‘धा मिनटांची चावी’, ‘तिसरी चावी’. डॉनल्ड डॅनीस हो एक बरोवपी, दिग्दर्शक, गीतां रचपी, गावपी आनी नट. ताचो गाजिल्लो तियात्र ‘म्हजो कोणूच ना’ आनी खेळ तियात्र ‘तो न्हय जाल्यार’. कुंकळ्ळेचो लॉरेन्त आगियार हो बरो बरोवपी आनी दिग्दर्शक. हाणें जायत्या इंग्लीश नाटकांचो अणकार करून तांचे तियात्र केले. भारतीय सुरावटीचेरूय तो गीतां घडयतालो. नितालू आल्मैद हो बरो बरोवपी आनी गीतां रचपी. ताचे कांय तियात्र हेः ‘मुंडकार ज्याकी’, ‘कुजनांतलो मोग’, ‘इश्टागत’, ‘दुस्मानकाय विसरले’, ‘सुखदुख’, ‘इबाडलेलो घराबो’, ‘धादोसपण’, ‘निर्भागी’, ‘कितें हांव देखतां’. ए. द. लिमा हो बरो बरोवपी, दिग्दर्शक आनी गीतां रचपी. जेजूच्या जिविताचेर बरयल्लो ताचो ‘सोडवणदार’ हो तियात्र बरोच गाजलो. सी. द. सिल्वा हाणें फेलिसियु कार्दोज हाच्या तियात्रांनी पयलेच खेप काम केलें. ताचे कांय गाजिल्ले तियात्र हे- ‘हेंच तुका फावो’, ‘लज नासलेलो’.
कुंकळ्ळेचो पियेदाद आगियार हो बरो गावपी आनी गीतां रचपी. कांय तियात्रांनी ताणे बायलेचें सवंग केलां. रिको रॉड हो बरो विनोदी नट, तसोच बरो गावपी आनी गीतां रचपी. ताचीं गीतां अर्थपूर्ण आनी चाली आगळ्यो वेगळ्यो. हिंदी आनी कोंकणी चित्रपटांनी काम करपी मिस शालिनी हिणें तियात्रांनी बरें काम केलां. हेर कांय नामनेच्या त्रियात्रिश्तांचीं नांवा: मिस नोर्मा, मिस बॅटी, बॅटी नाझारेथ, मिस क्लारा, मिस जोजेफान, साबीना, रेमी कुलासो, बॅटी फर्नस, प्रेमकुमार, जॉन क्लार हालींच्या काळांत हिंदू लेगीत तियात्रांनी वांटो घेवंक लागल्यात आनी तातूंत तांणी बरीच नामना जोडल्या. देखीक- प्रेमानंद लोटलीकर, प्रेमानंद सांगोडकार, संदीप कळंगुटकार, चित्रा शिरवयकार.
फ्रेडी कॉस्ता होय एक नामनेचो तियात्रिश्त. तोमाझिन्य कोर्दोज हाणें बरेच तियात्र बरोवन माचयेर सादर केल्यात. तोचे बरेच तियात्र पुस्तकरुपान उजवाडाक आयल्यात. तेभायर तो स्वता गायक. नट आनी दिग्दर्शक म्हूण तियात्राचे माचयेर बरींच वर्सां वावुरता.
कोंकणी नवलकथा: ब्रुन द सोउझ हाची ‘किरिस्तांव घराबो’ ही रोमी लिपींतली नवलकथा, कोंकणींतली पयलीच नवलकथा अशें मानूं येता. तेभायर ताच्या काळावयले कांय नवलकथाकार आनी तांच्यो नवलकथा अश्यो: आलेयशु जुजे फ्रांसिश्कु- ‘रोजा आनी जेनेरोजा’ (१८९५). एफ्. एक्स्. फेर्नांदीश- ‘बायल वर्तता बुन्याद धादोसपणाची’ (१८९७), सेबेस्तांव दियश- ‘खुशालपणाचो घराबो’ (१८९८), जे. जे. बितु. ‘मर्ण’ (१९०३). इनासियो काम्पुश- ‘एदुआर्द आनी फ्लोरेन्स’ (१९०८), आंतोनियु द क्रुज- ‘एक खऱ्या मोगाची काणी’ (१९०९), जुआंव कारवालो- ‘येर्नेस्त आनी देलफिना’ (१९०९). ए. फोंसेका. ‘आंजेलिना’ (१९१२), लौरेंसु सोउझ- ‘लुलू’ (१९१२), जुआंव द सोउझ- ‘नशिवाचो फातोर’ (१९१६), एफ्. एक्स्. फेर्नांदीश- ‘मोग’ (१९१८), मिल्हन काल्हेयरा- ‘एश्मेराल्दा’ (१९३७), रोमन दियश- ‘सातवो सर्ग’ (१९३९), सी. जी. बोर्ग- ‘चुरचुऱ्याचें मर्ण’ (१९४९), सेरीदादे फेर्नांदीश- ‘गोंयचे कलवंत’ (१९५०).
किरिस्तांव घराबो हे नवलकथेंत गोंयच्या गांवांतल्या एका घराब्याचे चित्रण केलां. तेभायर ही कथा सांगतना बरोवपी कोंकणींतली सादी सोपीं आनी घरावी उतरां वापरता. ब्रुन द सोउझ हाणे घालून दिल्ली वास्तव नवलकथेची परंपरा हेर बरोवप्यांनी पाळ्ळी ना. तांचे नवलकथांनी कल्पनेचेच रंग चड दिसतात. मोग, मारामारी, साहस, अकल्पीत घडणुको हो ह्या कथांचो मसालो. हांचीच वळ मुखावेले
