कितलींशींच वर्सांसावन रावतात. सतराव्या शतमानांत हांगा युरोपीय पावले. ह्या वाठाराखातीर ब्रिटीश, फ्रेंच आनी डच हांचेमदीं झुजां जावंक लागलीं; पूण निमाणो हो वाठार ब्रिटीशांच्या शेकातळा उरलो. १९५० सावन हांगाच्या थळाव्या लोकांमदीं राष्ट्रवादाची भावना येवंक लागली आनी १९६६ त ह्या राष्ट्राक स्वतंत्रताय मेळ्ळी. १९७० त गुयाना स्वतंत्र, सार्वभौम, प्रजासत्ताक देश जालो. १९८० त हांगा नवें संविधान लागू जावन पीपल्स नॅशनल काँग्रेस पक्षाचो बर्नेम हो राष्ट्रपती जालो. १९८५ त ताका मरण येतकच त्याच पक्षाचो डेस्मंड हॉयटे राष्ट्रपती जालो. हांगा दर पांच वर्सांनी संसदेच्यो वेंचणुको जातात आनी दर स वर्सांनी राष्ट्रपतीची वेंचणूक जाता.
अर्थवेवस्था: शेतवडीचें प्रमाण चडशें ना. तरीपूण उण्या लागवड वाठारांत चड पीक काडपाचे यत्न चलतात. खनिज संपत्तीक लागून मात बरीच येणावळ मेळटा. हांगा सावन बॉक्साइट, मँगनीज, भांगर, हिरे हांची निर्यात जाता. यंत्रां आनी उपकरणां हांची चडशी आयात जाता. गुयाना डॉलर हें हांगाचें अधिकृत चलन आसा.
लोक आनी समाजजीण: वसाहतीच्या काळांत हांगा बरेच लोक भारत आनी हेर आशियाई देशांतल्यान काम करपाखातीर हाडिल्ले. वंशीक नदरेन हांगाचे सुमार ५०% लोक ईस्ट इंडियन, ३०% आफ्रिकन आनी उरिल्ले हेर वंशाचे आसात. धर्मीक नदरेन ३५% हिंदू, १८% प्रॉटेस्टंट, १८% रोमन कॅथॉलिक, १६% अँग्लिकन, ९% मुसलमान आनी उरिल्ले हेर धर्मांचे आसात. अमेरिकन इंडियनांचे बरेच ल्हान व्हड पंगड हांगा दिसून येतात. अधिकृत भाशा इंग्लीश आसली तरी हिंदी, डच, फ्रेंच ह्याय भाशांचो वेव्हारांत वापर जाता. ह्या सगळ्या भाशांची भरसण जावन हांगाची थळावी ‘क्रेओलिज’ ही भाशा तयार जाल्या. उंचेल्या पांवड्यावयल्या शिक्षणाखातीर हांगाचे बरेच विद्यार्थी हेर भायल्या देशांनी वचून रावल्यात. येरादारी आनी संचारणाखातीर हांगाचे बरेच मळार उदरगत जायत आसा. लिंएन, न्यू ॲमस्टरडॅम, कॉरिव्हर्टन हीं हांगाचीम हेर मुखेल शारां जावन आसात.
- - को. वि. सं. मं.
गुरखा:
नेपाळ देशांतले मुखेल जातीक ‘गोरखा’ वा ‘गुरखा’ ह्या नांवांन वळखतात. गंडकी न्हंयेचे उदेंतेक त्रिशूलगंगा आनी मत्सगंगा ह्या न्हंयांच्या मध्यभागाक जो वाठार वा जिल्हो आसा, ताका ‘गोरखा’ म्हूण वळखतात. ताचेवेल्यान ह्या वाठारांत रावपी लोकांक ‘गुरखा’ वा ‘गोरखा’ ह्या नांवान पाचारतात. गुरखा ह्या उतराच्चो अर्थ गो-रक्षक म्हळ्यार गोरवां राखपी असोय जाता. ताचेवेल्यानूच तांकां ‘गुरखा’ हें नांव पडलां, अशेंय एक मत आसा. जायत्या विव्दानांच्या मतांप्रमाण ‘गोरखनाथ’ हो साधू नेपाळांत जावन गेल्लो. ताच्या अनुयायी, शिष्य वा वंशजांक गुरखा अशें म्हणपाक लागले, अशेंय कांय जाणकारांचें मत आसा. गुरखा लोक गुरु गोरखनाथाक आपलो पूर्वज मानतात.
गोरखा लोक आपल्या झुजारी स्वभावाक लागून नामनेक पावल्यात. भारताचे गुरखा पलटणींत खश, गुरंग, मंगर हे गुरखा जमातींतले लोक व्हड प्रमाणांत आसात. गुरखा लोक स्वताक राजपूत वंशाचे मानतात. मुसलमानांनी ज्या वेळार चितोडा राज्याचेर घुरयो घाल्यो, तेन्ना राजपुतांनी स्वताचें आत्मसंरक्षण करपाखातीर नेपाळांत दोंगराळ वाठाराचो आदार घेतलो. गुरखा लोकांचे खास जातींत आर्य भाशा उलयतात. शेंकड्यानी वर्सां ब्राम्हण जाती वांगडा काडिल्ल्यान ह्या समाजाचेर हिंदू धर्माचो प्रभाव पडला. पयलींच्या काळांत हे जामातीमदीं आनी ब्राम्हण वर्गाभितर लग्नसंबंद आशिल्ले.
गुरंग जमात पुराय तरेन मंगोलाइड वंशाची जावन आसा. ही जमात स्वताक धर्मान ‘हिंदू-बौध्द’ मानता. बौध्द धर्म आपणावन लेगीत हे जामातीन आपल्या पूर्विल्ल्या आदिवासी धर्माक पुराय सोडूंक ना. हे जमातींत न्हंय, दोंगराची पूजा तेचपरी जनावरांक बळी दिवपाची पध्दत आसा. दुयेंस वा कसल्याय घरगुती अडी-अडचणीं वेळार पहाडी ब्राम्हण पुरोयताकडल्यान बळी-पूजेचें पुरोयतपण करतात. हेच तरेन हेर धर्मीक विधी आनी कार्यां (देखीक: जल्मदीस, लग्न वा मरण) वेळार ब्राम्हण पुरोयताक आपयतात.
मंगर जमातींतले धर्मीक विधी आनी समाजीक रिती हिंदू धर्म आनी जीववाद हांची भरसण जावन आसा. ही जात पौराणीक देव-देवतांची पूजा करता, तेन्ना ब्राम्हण पुरोयताक आपयता; तशेंच आदिदेवतेची पूजा करपावेळार घरा वा वाठाराच्या मुखेल्याक आपयतात.
सादारणपणान सगळे गुरखा आपणाक हिंदू धर्मीय मानतात. हिंदूंच्यो सगळ्यो परबो ते व्हडा खोशयेन मनयतात. झुजारी लोकांचें वा क्षत्रिय लोकांचें प्रतीक आशिल्लो दसरो (विजयादसम) गुरखा लोक उमेदीन मनयतात. सगळ्या धर्मीक कार्यांवेळार ब्राम्हण पुरोयताक आपयतात.
ब्रचलादेवी ही गुरख्यांची मुखेल देवता जावन आसा. कांय गुरखे शिव-विष्णुकूय भजतात. नेपाळांतल्या चडशा शारांनी ह्या दोनूय देवांचीं देवळां आसात. ह्या वाठारांतले संस्कृतायेचें मुखेल खाशेलेपण म्हळ्यार हांगाच्या बौध्द धर्माचेर हिंदू धर्माचो प्रभाव पडला. कांय बौध्द मंदिरांत बौध्दाचे मूर्तीवांगडा हिंदू देवाच्या मूर्तीचीय पूजा जाता.
गुरखा लोक आंगापांगान शिडशिडीत आनी घटमूट आसतात. हे लोक निळो कुरतो, निळो सदरो, निळें शिरस्त्राण आनी कमरे भोंवतणी निळो कमरबंद गुठलायतात आनी तातूंत सुरो दवरतात. ह्या सुर्यारक ‘कुकरी’ अशें म्हण्टात. गिरेस्त लोक आपणाल्या कपड्यांक भिरल्ले वटेन बोकड्याचे केंस लावन घेतात. तकलेक तरांतरांच्या कपड्यांच्या कुडक्यांची तोपी घालतात. अधिकारी लोक तोपयांक कलाबतूची फीत लायतात. बोकड्याचें आनी रेड्यांचें मांस गुरखे आवडीन खातात. तांकां शिकारेचो नाद आसता. रानदुकरां पोसप, तांकां खावंक दिवन घटमूट करप आनी मारप ही पध्दत गिरेस्त गुरख्यांमदीं दिश्टी पडटा.
नेपाळ हो दोंगराळ आनी रानवट वाठार आशिल्ल्यान हांगा शेत-भात व्हडलेंशें जायना. तरीकूय दोंगराचे देंवतेर वाफे तयार करून गुरखे शेत रोयतात, गुरखे गोरवां आनी बोकड्यो पोसतात. मेंढरांच्या केंसांपसून कपडे तयार करतात. कांय गुरखा लोक मजुरी करतात तर कांय जाण गिर्यारोहण करपाक वचपी गिर्यारोहकांची वजीं व्हरतात आनी तांकां मार्गदर्शनूय करतात. गुरखा लोकांचेर आर्विल्ल्या विचारांचो प्रभाव पडूंक नासलो तरी चडशा गुरख्यांनी स्वताच्या प्रामाणिकपणाच्या झुजारी स्वभावाच्या बळग्यार देशांत तशेंच देशाभायर सैनिकी तशेंच रखवालदारीच्या पेशांत नामना मेळयल्या.
गोरखा वा गुरखा जमातीचीं दोन मुखेल खाशेलेपणां म्हळ्यार :
१. जण एकलो स्वताचें जेवण स्वताच शिजयता पूण जेवपावेळार मात सगळे एकठांय बसून जेवतात.
२. दादलो एका परस चड बायलांकडेन लग्न जावंक शकता. गुरखा जमातींत विधवांचीं लग्नां जायनात.
- - को. वि. सं. मं.
गुरव:
देवकार्यां करपी गोंयचो एक समाज. गुरवांची उत्पत्ती एका ऋषीसावन जाली, अशें शिवपुराणांत म्हळां. गुरव हे आदीं वयल्या वर्गांत (वर्णवेवस्थेंत) आशिल्ले. पूण तांगेल्या मूळ पुरसान म्हादेवाची पूजा करपांत आस्था दाखयलीना, देखून तांकां स्राप दिलो आनी उंचेल्या वर्णासावन तांकां सकयल देंवयले आनी तातूंतल्यानूच गुरव ही जात उत्पन्न जाली, अशें एक मत आसा.
गुरवांमदीं पांच पोटजाती आसात. तातूंत शिवाक भजपी जात सगळ्यांत श्रेश्ठ मानतात. शिवाची पूजा करपी सगळ्या जातीमदीं तांचो पयलो क्रमांक आसा. गुरवांमदीं मुंजीचो संस्कार आसा, पूण वेदांचो अभ्यास करपी परपरा ना. ते नुस्तें, मांस खायनात. तांचे रावप, भेस, आचारविचार पुजार्यांकसारके आसतात.
आदल्या काळांत हे गुरव वैश्यांचीं कामा करताले. पूण फुडें गुरव ही स्वतंत्र जात गोंयांत कमी जाली, तेन्ना तांचें काम वैश्य घराणीं करूंक लागलीं. सद्या गुरव जातींत आस्पाव न जावपी पूण गुरवांचींच कामां
