कवड्यांच्यो माळो घालून आनी दिवटी घेवन गोंधळ घालचो. जंय गोंधळ घालपाचो आसा त्या वाठारांतल्या सगळ्या लोकांक आमंत्रण दिवचें. गोंधळखातीर दिवटी, कवड्यांची माळ, मातृवाद्य, ताळ, शंखवाद्य, मृदंग, चिपळी, वीणा, चंडक, मुरज हीं वाद्यां लागतात. गोंडली वृदाचे उत्तम, मध्यम आनी कनिश्ठ अशे तीन भेद आसात. उत्तमवृंदांत ४ मुखेल गायक, ८ समगायक, ८ नर्तक, ४ वांशिक, ४ मार्दंगिक आनी ४ तालधारी अशे ३२ जाण आसतात. मध्यम वृंदांत १६ आनी कनिश्ट वृंदांत ८ कलाकार आसतात. नृत्य कशें करचें, दिवट्यो कोणे घेवच्यो, वाद्यां खंयचीं घेवचीं हेविशींचे सगळे संकेत थारायल्ले आसतात.
वळवयचो गोंधळ: फोंडें तालुक्यांतल्या वळवय गांवांत गजांतलक्ष्मी देवळाच्या पारंपारीक उत्सवांतलो गोंधळ हो एक नामनेक पाविल्लो शिगमोत्सव जावन आसा. फाल्गुन वद्य उमाशेपयलीं जो मंगळार येता, त्या मंगळारा थंय ‘गोंधळ’ मनयतात. कारण श्रीदेवी जगदंबेच्या गोंधळ उत्सवाक मंगळाराचेंच म्हत्व आसा, अशें म्हण्टात. मंगळारा सांजवेळा गुरु आपल्या भक्तगणांसयत वाठारांतल्या देवादिकांच्यो नाल्लविडो दवरून भेटी घेतात. परतुपाक रात जाता म्हूण दरेक भक्त वाजत-गाजत मशालीचो उजवाड करून चलतात. दरेक भक्तगणाकडेन चुडटांची चूड आसता. ह्या मशालींची रास येदी रास येदी व्हड आसता की लागसार रावप शक्य जायना.
फाल्गुन वद्य प्रतिपदेच्या दिसा ते गोंधळाच्या दिसामेरेन देवीच्या दरेक भक्तान एक एक कवळ (भरो) हाडून गोंधळाखातीर दिवपाचो आसता. ह्या पुंजायिल्ल्या भर्यांभचे राशीन फांतोडेवेलो ‘गोंधळ’ जाता. गोंधळाच्या उत्सवादिसा नाटकूय जाता.
- - कों. वि. सं. मं.
गोंय – १ :
भारतीय संघराज्यांतलें २५ वें घटक राज्य. क्षेत्रफळ ३,७०२ चौ. किमी.; लोकसंख्या: ११,६८,६२२ (१९९१). अक्षवृत्तीय विस्तार १४० ५६’ उत्तर ते १५० ४८’ उत्तर, रेखावृत्तीय विस्तार ७३० ४०’ ३३” उदेंत ते ७४० २०’ १३” उदेंत. भारताचे दक्षिणेवटेन आशिल्ल्या अस्तंत दर्यादेगेवयल्या ह्या सुपुल्ल्या राज्याचे उत्तरेवटेन महाराष्ट्र, दक्षिण आनी उदेंतेवटेन कर्नाटक आनी अस्तंतेवटेन अरबी दर्या आसा. गोंयांक सुमार १०५ किमी. लांबायेची दर्यादेग लाबल्या.
१९६१ त पोर्तुगेजांच्या शेकातळांतल्यान मुक्त जाल्या उपरांत गोंय, दमण आनी दीव हो एक केंद्रशासित प्रदेश आसलो. ३१ मे १९८७ दिसा दमण आनी दीव वेगले काडून गोंय एक घटक राज्य जालें. पणजी ही राज्याची राजधानी.
गोंय वा गोवा ह्या नांवाची व्युत्पत्ती आनी अर्थ: सद्याक भुगोलीक नदरेन गोंय वा गोवा ह्या नांवान वळखतल्या वाठाराक पयलीं ‘गोमन्तक’ अशें म्हण्टाले. ‘गोमन्तक’ हो शब्द इ.स.प. उण्यांत उणीं २५० वर्सांपयलींसावन प्रचारांत आसा, अशें महाभारताच्या भीष्मपर्वाच्या णवव्या अध्यायांत आशिल्ल्या ‘गोमन्तक’ ह्या देशवाचक आनी लोकवाचक शब्दावेल्यान म्हणूं येता. सद्या प्रचारांत आशिल्लें महाभारताचें संस्करण इ.स.प. सुमार २५०-३०० वर्सांआदीं जाल्लें आसूंये, अशें तज्ञांचें म्हणणें आसा.
‘गोमन्तक’ हें उतर बरेच फावट ‘गोमान्तक’ अशें उच्चारतात वा बरयतात. इतिहाससंशोधक राजवाडे हाणें ‘गोमान्तक’ असो शब्द थारावन ताची ‘गोम+अंतक’ अशी व्यत्पत्ती दिल्या.
परशुरामान बाण मारून सुपाच्या आकाराचो वाठार निर्मिलो अशी एक आख्ययिका आसा. हे आख्ययिकेच्या आदारान ‘गो’ म्हळ्यार बाण, ‘मा’ म्हळ्यार मार, जंय त्या बाणाचो अंत जाला तो ‘गोमांत’ आनी ताका लायिल्लें ‘क’ हें तोखणायेचें अक्षर, अशी ‘गोमान्तक’ ह्या शब्दाची कांय जाण व्यत्पत्ती दितात आनी ताचेवयल्यान गोमन्तकाक ‘परशुरामक्षेत्र’ अशेंय म्हण्टात. पूण महाभारतांत परशुरामक्षेत्राक ‘शूर्पारक’ म्हळां आनी तें हालींच्या ठाणे जिल्ह्यांत आसूंक जाय, अशें चिंतामण वैद्य ह्या विव्दानाचें म्हणणें आसा. ताचेवयल्यान परशुरामान बाण मारून भूंय निर्माण केली हें काव्यर्थान जरी मान्य केलें, तरी ती भूंय गोमन्तक न्हय आनी ताका परशुरामक्षेत्र म्हणपूय समा न्हय, अशेंय बर्यावच विव्दानांचें म्हणणें आसा.
हे विशीं गोंयचो नामनेचो इतिहाससंशोधक वा. र. वर्दे वालावलीकार ऊर्फ शणै गोंयबाब हाणें दिल्ली व्यत्पत्ती चड प्रमाण दिसता. ताच्या मतान ‘गो’ म्हळ्यार गाय वा गोरूं आनी ‘मन्त’ म्हळ्यार आसप. तेन्ना गोरवां आशिल्लो वाठार हो ‘गोमन्त’ आनी ‘क’ हें ताचें सुपुल्लेंपण, सोबीतकाय आनी मोग दाखोवपी कूस (जशें ‘पुत्रक’ म्हळ्यार आवडीचो आनी ल्हान पूत. तशेंच ‘अपरान्त’ आनी ‘कर्णाट’ ह्या वाठाराच्या नांवाफुडें ‘क’ उतर लागून तांचीं ‘अपरांन्तक’ आनी ‘कर्नाटक’ अशीं रुपां जाल्यांत). सगळ्य़ा कोंकणांतलो फकत गोंयचोच वाठार गोरवां पोसपाचे नदरेन बरो आशिल्ल्यान आर्यांनी ह्या वाठाराक ‘गोमन्त’ अशें नांव दिल्लें आसूंये, अशें शणै गोंयबाब हाचें मत आसा. सद्याक जरी गोंयांत गोरवांचे प्रमाण तशें भरपूर दिसलें ना तरी पूर्विल्ल्या काळांत तीं बर्याशच प्रमाणांत आशिल्लीं, असो उल्लेख फेर्नांव लॉपिश दे कास्तान्येद हाणें १५५५ त उजवाडायिल्ल्या इतिहासांत मेळटा. ह्या सगळ्या नियाळावयल्यान ‘गोमान्तक’ ह्या उतराचे सुवातेर ‘गोमन्तक’ हें उतर चड प्रमाणांत दिसता.
गोमन्तक हाका ‘गोंय’ वा ‘गोवा’ अशेंय म्हण्टात. ‘गोवा’ हें उतर ‘गोमन्तक’ ह्या उतराचें अपभ्रश्ट रूप जावन आसा. प्टोलेमी ह्या ग्रीक भूंयवर्णनकारान दुसर्या’ शतमानांत बरयल्ल्या ग्रंथांत हिंदुस्थानांतल्या अस्तंत दर्यादेगेवयल्या शाराक कौबा (Kouba) अशें नांव दिलां. जे. डब्ल्यू. मॅकक्रीड हाणें आनी हेर विव्दनांनी ताचें सारकेंपण गोंयाकडेन थारायलां. (अपभ्रंशांत ‘ग’ चो ‘क’ आनी ‘व’ चो ‘ब’ जाला). कितलेशेच जाण ‘गोवा’ हें उतर पोर्तुगेजांनी अपभ्रश्ट केल्लें ‘गोमन्तक’ हाचें रूप आसा, अशें समजतात. पूण हें म्हणणें खरें न्हय. ‘गोवा’ हें उतर पोर्तुगेज येवचेपयलींसावन कितलींशींच वर्सां प्रचारांत आशिल्लें अशें सिध्द जालां. ११२९ आनी ११६२ त सांपडिल्ल्या दोन कानडी फातरापट्यांचेर गोमन्तकाचो ‘गोवें’ ह्या उतरान उल्लेख केल्लो सांपडटा. तशेंच विजयानगरच्या दुसर्या हरिहररायान इ.स. १३९१ तल्या ताम्रपटांत ‘गोवाभिधां कोंकण राजधानीम्’ म्हळ्यार ‘गोवा नांवाचे कोंकणांतले राजधानीक’ असो उल्लेख केला.
हेभायर पयलीं गोंय ह्या वाठाराक गोमांचल, गोपकपुर, गोपकपट्टण, गोवापुरी ह्याय नांवांनी वळखताले. पुराणांत एका दोंगराचो ‘गोमांचल’ अल्लेख आसा आनी ते सुवातेर श्रीकृष्ण आनी मगध राजा जरासंध हाचे झूज जाल्ले, अशें बरयलां. हें ‘गोमांचल’ उतर शिलाहार राजा गंडरादित्य हाचे मुस्तींत इ.स. १११५ त उल्लेख केल्ल्या ‘गोमन्तदुर्ग’ हाका लागींचें आसा. दक्षिण भारताच्या दर्यादेगेच्या वाठाराचें ‘अपरान्त’ हें एक नांव. ह्या वाठारांत आदले मुस्तींतल्या गोंयच्या प्रदेशाचो आस्पाव जाल्ल्यान गोंयांक ‘अपरान्त’ अशेंय म्हण्टालें.
भूंयवर्णन: अस्तंत दर्यादेगेच्या वाठारांत गोंयचो आस्पाव जाल्ल्यान हांगाची भूंयरचणूक शेजारच्या हेर राज्यांवरीच आसा. तरीपूण सादारपणान हांगाचे भूंयरचणूकेचे तीन प्रकार करूं येतात.
१. सह्याद्रीवटेनचो दोंगरी वाठार: सह्याद्री दोंगरावळीचो सुमार ६०० चौ. किमी. चो वाठार गोंयांत आसा. ह्या दोंगरा तेंगशेची सुमार १२५ किमी. लांबायेची वळ अर्दचक्राच्या आकारान गोंयचे शिमेभोंवतणी पातळ्ळ्या. उदेंत गोंयच्या वाठारांत ह्या दोंगराच्यो ऊंच तेंगश्यो जळींमळीं आसात. ह्या तेंगशांमदल्यान उदकाचेय कांय प्रवाह व्हांवतात. कांय सुवातेर दोंगराचे कडे आशिल्ल्यान उदकाचे प्रवाह धबधब्यांभशेन पडटना दिसतात. हातूंतलो दूदसागर हो नामनेचो धबधबो जावन आसा. चड उंचाय आशिल्ल्या दोंगरातेगशांमदीं उत्तर गोंयांतल्यो सोंसोगड (३,८२७ फूट), मोलेंचो गड (३,४०० फूट), कातलांची माउली (३,६३३ फूट), वाघेरी (३,५०० फूट) हांचो आस्पाव जाता. बोरयेचो
