चंद्रपूरच्या राजाचेर घुरी घालून ‘राहू चंद्राक जसो गिळटा तशें चंद्रपूर गिळ्ळें’ अशें एका दानपत्रांत म्हळां. ह्याच दानपत्रावयल्यान शिलाहार आनी चंद्रपूरच्या राजांचे बरेपणाचे संबंद आशिल्ले आनी शिलाहारांनी तांकां तांच्या दुस्मानाआड बरेच खेप पालव दिल्ल्याचें दिसून येता. अशें आसतना भीम हाका चंद्रपूर जिखून घेवचें पडलें, हाचें कारण प्रो. मोरायस हाणें दिलां. चंद्रपूरच्या राजान राष्ट्रकूटांची सत्ता पयस करून ‘महामंडलेश्वर’ जावपाचो यत्न केला आसूंये (शिलाहारांप्रमाण तेय राष्ट्रकूटांचे मांडलिक आशिल्ले) आनी ताका लागून भीम हाणें राष्ट्रकूटांखातीर तांचेर घुरी घाली, अशें प्रो. मोरायस हाचें मत आसा.
हे चंद्रपूरचे राजा म्हळ्यार गोंयचे कदंब. विक्रमादित्य चालुक्यान जरी वनवासीच्या कदंबांचें राज्य नश्ट केलें तरी कदंब पुरायपणान भूंयभरवण जाले नात. गोंयांत चांदर (चंद्रपूर) हांगा ताचें ल्हानशें संस्थान आशिल्लें.
शिलाहारांचो निमाणो राजा रट्टराज (इ.स. ९९५) हाची इ.स. १००८ उपरांतची म्हायती मेळना. ताच्या काळांत ‘तैलप’ चालुक्यान राष्ट्रकूटांचो पराभव करून अस्तंत चालुक्याच्या घराण्यांची सत्ता सादारणपणान दोनशीं वर्सांनी पर्थून हाडली. ह्या वाठारांत ताका कदंबाचो पालव मेळ्ळा आसूंये. ताणें शष्टदेव कदंब हाका ‘महामंडलेश्वर’ हाचो दर्जो दिल्लो. रट्टराजान मांडलिकपण आपणायल्लें पूण तें बळ्यां, अशें डॉ. आळतेकराचें मत आसा. रट्टराज हाचेर ठाण्याच्या शिलाहारांनी घुरी घालून दक्षिण कोंकण आपले सत्तेखाला हाडलें. ह्या झुजाचो फायदो घेवन दुर्बळ जाल्ल्या शिलाहारांचेर घुरी घालून शष्टदेव कदंब हाणें पुराय कोंकण आपले सत्तेखाल हाडलो.
गोंयचो कदंब: गोंयांत चंद्रपूर हांगा आशिल्ल्या कदंब वंशावळींतलीं सुर्वेचीं चार नांवां कंटकाचार्य, नागवर्मा, गुहल्लदेव पयलो आनी चतुर्भुज ऊर्फ पयलो शष्टदेव अशीं आसात. उपरांत गुहल्लदेव दुसरो (इ.स. ९८० – १००५) हाणें गोंयच्या कदंब राजवंशाची थापणूक केली अशें मानतात. ताणें हेर राजांक दिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. ताचो गोपकपट्टण बंदराचेर मधुमोड (महमूद) नांवाच्या गिरेस्त अरबी वेपार्यान भोवमान केल्लो, अशें जयकेशीन पयलो हाच्या इ.स. १०५३ तल्या तांब्यापट्यावयल्यान समजता. अरब वेपारी गोंयांत राबीतो करून आशिल्ल्याचो उल्लेख सगळ्यांत पयलीं ह्याच ताम्रपटांत जाला. ह्या काळांत चंद्रपूर सोडून गोंयच्या सगळ्या वाठारांचेर दक्षिण शिलाहारांचो शेक चलतालो.
दुसरो शष्टदेव (इ.स. १००५ – १०५०) हाच्या इ.स. १०३८ तल्या तांब्यापट्यावयल्यान ताणें दक्षिण आनी उत्तर शिलाहारांचेर जैत मेळोवन ९०० गांवांचें पुराय कोंकण आपले सत्तेखाला हाडिल्ल्याचो उल्लेख आसा. उत्तर शिलाहारांनी ताचें मांडलिकपण आपणावन आपली राजधानी ‘कवडीव्दीप’ हांगा हालयली.
शष्टदेव हाचो पूत पयलो जयकेशीन हो ह्या घराण्यांतलो पराक्रमी राजा. ताणें अस्तंत दर्यादेगेवयल्या गोपकपट्टण बंदराचें म्हत्व मतींत दवरून आपली राजधानी चंद्रपूरसावन थंय हाडली. ताचेपयलीं गोवापुरी (गोपकपट्टण) ह्या शाराक पापनाशिनी अशें म्हण्टाले.
हे राजधानीचो कारभार ताणें सदन ह्या अरब वेपार्याकडेन सोंपयलो. तो मधुमोड ह्या अरबी वेपार्याचो वारस आशिल्लो. जयकेशीन पयलो हाच्य तांब्यापट्यांत (इ.स. १०५३) तो मधुमोड हाचो पूत आशिल्लो अशें म्ह्ळां. सदन हाणें गोपकपट्टण बंदरांत येवपी व्हड्यांचेर कर लावन त्या उत्पन्नाचो उपेग गरीबांखातीर फुकट हॉस्पिटलां (मिजगिती) बांदपाखातीर केलो. ह्या काळांत सिलोन, झांझिबार, गुजरात, काठेवाड, केरळ हांगासावन ह्या बंदरांत वेपार चलतालो. तेन्नाच्या फातरपट्यांवयल्यान ह्या शारांतली व्हड बांदावळ, सोबीत जार्दिनां, बाजार, रस्ते आनी तांच्यावयल्यान वचपी पंडितांच्यो पालख्यो हांचीं वर्णना मेळटात. सदन हाच्या कारभाराक लागून गोंयची बरीच उदरगत जाल्ली आनी ताची तुळा इंद्रपुरी वांगडा केल्या.
जयकेशीन हाणें पयलें आरमार निर्माण केलें. उत्तर कोंकणाचेर घुरी घालून ताणें मम्मुणि शिलाहार हाका जिवेशीं मारलो. ताचे उपरांत ताचे पूत गुहल्लदेव तिसरो (इ.स. १०८० – ११००) आनी विजयादित्य पयलो (इ.स. ११०० – ११०४) हांणी राज्य केलें. उपरांत विजयादित्याचो पूत दुसरो जयकेशीन राजा जालो (११०४ – ११४७ – ४८). ताणें ‘कोंकणचक्रवर्ती’ जावपाचो यत्न केल्ल्यान चालुक्यांचो मांडलिक ‘आचुगी’ हाणें ताचेर घुरी घालून ताचो पराभव केलो आनी गोपकपट्टणाक उजो लायलो असो प्रा. पिसुर्लेकर हाणें उल्लेख केला. पूण इतलेंय करून चालुक्यांनी कदंबांचें राज्य खालसा करीनासतना तांकां मांडलीकपण दिलें.
हाचे उपरांतचे कदंब म्हळ्यार पर्माडी (इ.स. ११४७-४८-११८१) आनी ताचो भाव विजयादित्य (इ.स. ११८१ – १२१६) हे आशिल्ले. तांच्या काळांत चालुक्यांची शक्त उणी जाल्ली. देवगिरी हांगाचे यादव बळिश्ट जाताले. तांणी चालुक्य सत्ता काबार केल्ल्यान कदंब राजा गोंयांत सार्वभौम जावंक पावले. पर्माडी हाणें स्वताक ‘कोंकणचक्रवर्ती’ अशी पदवी घेतली. विजयादित्याच्या काळांत कलचुरी राजान गोंयाचेर घुरी घालून गोपकपट्टण लासून उडयल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. कदंब राजांनी स्वताच्या नांवान नाणीं निर्माण केलीं. ताचेवयल्यान तेय बळिश्ट आशिल्ल्याचें समजता.
फुडें जयकेशीन तिसरो हाचो भाव त्रिभुवनमल्ल (इ.स. १२१६–१२३७–३८) हो गोंयाचेर राज्य करतना देवगिरीच्या सिंघण यादव हाणें गोंयचेर घुरी घालून जैत मेळयलें. उपरांतचे शष्टदेव तिसरो आनी कामदेव ह्या कदंब राजांनी आपलें गेल्लें राज्य पर्थून मेळोवपाचो यत्न केलो, पूण तातूंत तांकां जैत मेळ्ळेंना. यादवांनी गोपकपट्टण ही राजधानी आपल्या हातांत घेतली आसूंये वा नश्ट केली आसूंये. हाचें कारण म्हळ्यार कामदेव ह्या कदंब राजान आपली राजधानी चंद्रपूर हांगा हालयल्ल्याचो उल्लेख प्रा. मोरायस हाणें केला. इ.स. १२७७ तल्या एका फातरपाट्यांत रामदेवराय यादव हाका ‘कदंबरायस्थापनाचार्य’ अशें म्हळां. ताचेवयल्यान ताणें कदंब राजांक पर्थून मांडलीकपणाचे हक्क दिल्ले अशें दिसता.
मुसलमानी सत्ता: उत्तर भारतांत जरी णव शतमानांसावन मुसलमानी सत्ता बळिश्ट जावन राविल्ली तरी ते दक्षिणेमेरेन पावंक नाशिल्ले. दक्षिणेचीं राज्यां हिंदू राजांच्याच हातांत आशिल्ली. इ.स. १२९४ त अल्लाउद्दीन खिलजी हाणें दक्षिणेचेर पयली घुरी घाली. रामदेवराय यादव हाचेलागीं ताची उपरांत कबलात जाली. फुडें ताचो सरदार मलीक काफूर हाणें तीन फावट दक्षिणेचेर घुरी घालून वरंगळ, व्हारसमुद्र आनी मदुरा ह्या राज्यांचेर जैत मेळयलें.
इ.स. १३१६ त मुबारक खिलजी दिल्लीचो राजा जाल्याउपरांत ताणें आपलो सरदार मलीक खुश्रू हाका दक्षिणेचेर घुरी घालूंक धाडलो. १३१८-१९ त मलीक खुश्रू हाणें पुराय मलबार दर्यादेगेचेर जैत मेळोवन सगळो वाठार दिल्लीचे सत्तेखाला हाडलो. मलीक तुब्लीघ हाची गोंयचो सुभेदार म्हूण नेमणूक जाली आनी अशेतरेन गोंयांत मुसलमानी सत्ता सुरू जाली. थोड्याच काळाउपरांत मुबारक खिलजी हाचो खून जावन सरदारांमदीं झुजां पेटलीं. गोंयच्या सुभेदाराकूय ह्या झुजांत मरण आय़लें आनी गोंयावयलो मुसलमानी शेक पयसावलो. कदंबराज सोयीदेव हाणें पर्थून सत्ता आपल्या हातांत घेतली. इ.स. सुमार १३४२ त कदंब वंशाच्या वारसांमदीं झगडीं जालीं. ताचो फायदो घेवन होनावरचो नबाब जमालउद्दीन महम्मद हाणें व्हडलें आरमार घेवन गोंयचेर घुरी घाली आनी कदंब राजाक धांवडावन घालो.
बहमनी सुलतान आनी विजयनगरचें राय: इ.स. १३२५ त महमद तुघलक दिल्लीचो राजा जाल्याउपरांत ताणें दक्षिणेचो कारभार चलोवपाखातीर सरदार हसन गंगू हाणें स्वताच राजा जावपाचें थारावन दौलताबाद हांगा इ.स. १३४७ त बहमानी राज्याची थापणूक केली. ह्याच वेळार हरिहरराय आनी बुक्कराय हांणी हंपी हांगा विजयनगर राज्याची थापणूक केल्ली. माधव
