ह्याच वेळार कैलासांत शंकराचे जटेंत गुप्तरुपान रावपी गंगेविशीं पार्वतीच्या मनांत मत्सर निर्माण जालो आनी ती खूब दुखेस्त जाली. तिणें गणपतीक ही गजाल सांगली. उपरांत पार्वती, गणपती आनी तांची दासी जया हांणी एक मांडणी तयार केली. तेप्रमाण जयेन गायचें रूप घेवन गौतमाच्या शेतांत वचचें आनी ताणें तिका धांवडावपाचो यत्न करतकच गायेन जीव सोडचो अशें थारले. गायेच्या पातकांतल्यान मुक्त जावपाक गौतम ऋषीक गंगा जमनीर हाडप भाग पडटलें आशिल्लें. गणपतीन ह्या कामांत फुडाकार घेतलो आनी ब्राम्हणरुपान गौतम ऋषीगेरम वचून रावलो. थारिल्ल्याप्रमाण जया गायचें रूप घेवन गौतमाच्या शेतांत गेली आनी शेत खावपाक लागली. गौतमान तिका धांवडवपाक दर्भ काडून मारलो. दर्भ लागल्या बरोबर गायेन प्राण सोडलो. गौतमाक गो=हत्येचें पातक लागलें. तो खूब दुख्खी जालो. तेन्ना गणेशान आनी हेर ॠषींनी गौतमाक ‘शंकराच्या माथ्यावेली गंगा जमनीर हाडल्यार, गो-हत्येच्या पातकांतल्यान मुक्ती मेळटली’ अशें सांगलें.
गौतमान उपरांत खर तप करून शंकराक प्रसन्न करून घेतलो आनी ताचे जटेंतली गंगा मागली. शंकरान गौतमाची मागणी मान्य केली आनी दोन लाख वर्सां पुराय जातकच मांघात राजा राज्य करतासतना, कूर्मावतार चालू आसतना, बृहस्पती सिंह राशींत गेल्लो आसतना माघ शु. दसमीक मध्यानेर ही गंगा ब्रम्हगिरीचेर देंवली. गंगेचो प्रवाह मेल्ले गायेवेल्यान गेल्ल्यान हाय जिवी जाली म्हूण हे न्हंयेक ‘गोदावरी’ अशें नांव पडलें.
ब्रम्हवैवर्त पुराणांत हिचे उत्पत्तीची कथा अशी आयल्या:
एकफावट एक ब्राम्हणबायल तीर्थयात्रेक वताली. ती खूब सुंदर आशिल्ली. एका निर्जन वाठारांत यमान तिचो बळयां भोग घेतलो. त्या संबंदांतल्यान तिगेर भांगरारंगाचो चलो जल्माक आयलो. ताका घेवन ती घरा गेली आनी घडिल्ली गजाल घोवाक सांगली. घोवाक हे घडणुकेचो राग आयलो आनी ताणें तिका सोडली. हे बायलेन खर तप केलें आनी गोदावरी न्हंय तयार जाली.
सद्या एका औदुंबर रुखाच्या पोंदाक एका खोल कुंडांत, पांयाचें चपकूल लेगीत बुडचें ना, इतल्या प्रमाणांत ही मूळ गंगा हांगा दिसता. तीच फुडें गिरिगर्भांतल्यान प्रवास करून ब्रम्हगिरीचे उदेंतेकडल्या भागांत प्रगट जाता. त्या गंगाव्दाराचेर गायेचें मुखें बांदिल्लें आसा. ताच्या वयल्या भागांत गंगेची मूर्त थापून देवूळ बांदलां.
वनवासी रामचंद्रान गोदावरीचे देगेर पंचवटी हांगा राबीतो केल्लो. वाल्मीकीक रामायण बरोवपाची स्फूर्त हे न्हंयचे देगेर मेळिल्ली. महाभारतांत तिचो ‘सप्तगोदावरी’ असो उल्लेख आयला.
महाराष्ट्रांतल्या नासिक जिल्ह्यांत त्र्यंबक गांवांत सह्याद्रींतल्या ब्रम्हगिरी दोंगराचेर गोदावरीचो उगम जाता. तिची लांबाय १४९८ किमी. आसा. उदका येरादारीचें क्षेत्र ३,२३,८०० चौ. किमी. आसा. गंगाव्दाराकडल्या त्र्यंबकेश्वर क्षेत्राकडल्यान ही न्हंय उदेंत-आग्नेय दिकेन नासिक आनी अहमदनगर जिल्ह्यांतल्यान व्हांवता. फुडें ती औरंगाबाद-बीड जिल्ह्याचें शिमेवयल्यान व्हांवता. महाराष्ट्राच्या परभणी, नांदेड जिल्ह्यांतल्यान ती आंध्र प्रदेश राज्यांतल्या आदिलाबाद आनी निजामाबाद जिल्ह्यांचे शिमेवयल्यान तशेंच आदिलाबाद आनी करीमनगर जिल्ह्यांचे शिमेवयल्यान व्हांवता. उपरांत पर्थून महाराष्ट्राच्या चंद्रपूर आनी आध्र प्रदेशाच्या करीमनगर जिल्ह्यांचे शिमेवयल्यान आग्नेय दिकेवटेन वळटा. आंध्राच्या वरंगळ आनी खम्मम जिल्ह्यांतल्यान वचून फुडें ती दक्षिण दिकेक वळटा आनी उदेंत गोदावरी आनी अस्तंत गोदावरी हे दोन जिल्हे वेगळावन बंगालाच्या उपसागराक मेळटा.
सह्याद्री ते नासिक मेरेनच्या मार्गांत अशीर आनी फांतराळ भागांतल्यान येवपी हे न्हंयेचेर गंगापूर हांगा धरण आसा. नासिकसावन २४ किमी. अंतरार उजवे वटेन दारणा न्हंय २७ किमी. अंतरार तर दावे वटेन नांदूर हांगा काडवा न्हंय मेळटा. थंय हे न्हंयचेर मदमेश्र्वर धरण बांदलां. मुखार नेवासे हांगा उजवेवटेन प्रवरा न्हंय मेळटा. पूर्णा स्थानकाचे दक्षिणेक परभणीच्यान आयिल्ली पूर्णा न्हंय दावेवटेनच्यान, तर नांदेडमुखार कोंडलवाडीलागीं उजवे वटेन मांजरा न्हंय मेळटा. फुडें चंद्रपूर जिल्ह्यांचे शिमेर प्राणहिता तर मध्य प्रदेशांतल्यान आयिल्ली इंद्रावती भद्रावलम (आंध्र) हांगा मेळटा. धर्मसागर हांगा तिका उजवेवटेन किन्नरसानी तर दावे वटेन शबरी मेळटा. पापिकोंडालू हांगा ऊंच आनी अशीर देगणांतल्यान ती मार्ग काडटा. हांगा तिच्या दोनूय कुशीनचे कडे १,२८० मी. मेरेन ऊंच गेल्यात. भोंवतणचो वाठार साग, कोंडे सारक्या दाट झाडांनी भरला. ह्या उपरांत न्हंय रुंद जाता. तिच्या पात्रांत रेब्यापसून तयार जाल्ले जुंवे दिसनात. तांकां लंका म्हण्टात. ह्या जाग्यार तंबाखूचें पीक काडटात. राजमहेंद्री हांगा गोदावरीचेर २.५ किमी. लांबायेचो रेल्वे पूल आसा. धवलेश्वरम् हांगा हे न्हंयचेर एक बांद आसा. हो १८५७ त बांदिल्लो. ह्या बांदाक ‘ॲनिकट’ म्हण्टात. थंयच्यान गोदावरीचो त्रिभूज प्रदेश सुरू जाता. हांगा गोदावरीचे तीन प्रवाह तयार जातात. तातूंतले उदेंतेकडेन व्हांवपी गौतमी गिदावरी आनी अस्तंतेकडेन व्हांवपी वसिष्ठ गोदावरी हे मुखेल प्रवाह आसात. तिसर्याा प्रवाहाक वैनतेय म्हण्टात. हे अनुक्रमान यनम्, राझोले आनी नरसपूर हांगा दर्याक मेळटात. त्रिभुज प्रदेशाचो उदेंतेकडलो भाग १,१६५ चौ. किमी., मदलो भाग १,०३६ चौ. किमी. आनी अस्तंतेकडलो भाग २,५८९ चौ. किमी. आसा. त्रिभूज प्रदेशांत सगळे कडेन कालव्यांचें जाळें विणलां. मुखेल कालव्याची लांबाय ७९३ किमी. आसा. तातूंतल्यान न्हंयेवरीच उदका येरादारी चलता. वितरण फांट्यांची लांबाय ३,०८६ किमी. आसा. गोदावरीचे कालवे एलुरु लागीं कृष्णा कालव्याक जोडिल्ल्यान दक्षिणेकडले उदका येरादारींत चड वाड जाल्या.
गोदावरी आनी तिच्या उपन्हंयांचे जे प्रकल्प आसात, तातूंत गंगापूर, दारणा, भंडारदरा, भोजापूर, नांदेड, मुळा, जायकवाडी, येलदरी, सिध्देश्वर, मानार, पोचंपाड, इंचंपल्ली हांचो आस्पाव जाता.
पूर्विल्ल्या काळासावन न्हंयतल्यान आयिल्ल्या रेब्याक लागून आनी भरपूर उदकाक लागून गोदावरीचो त्रिभूज प्रदेश पिकाळ जाला. ह्या वाठारांत तांदूळ, दाळ, कड्डण, तेलाबियो, भिकणां, तंबाखू, ऊंस, नाल्ल, केळीं, आंबे आनी हेर फळांचें खूब उत्पन्न येता. फूलांच्यो बागोय हांगा व्हड प्रमाणांत आसात. अमलापूर आनी काकिनाडा हीं सागरी नुस्तेमारी केंद्रां आसात. बलभद्रपुरम् हांगा अंतर्गत मत्सकेंद्र आसा. महाराष्ट्रांतलो गोदावरीचो वाठारूय पिकाळ आसा. ह्या वाठारांत तांदूळ, गंव, बाजरी, पेर, अंजीर, डाळींब, कड्डण, कापूस, केळीं, द्राक्षां, मिरसांग, ऊंस, मोसंबी ह्यो आनी हेर पिकावळी जातात. सुती आनी लोकरी कापड विणपाचे तशेंच साकरेचे जायते कारखाने ह्या वाठारांत आसात.
गोदावरी न्हंय महाराष्ट्र आनी आंध्र प्रदेश राज्याक म्हत्वाची उदका-पुरवण करता. महाराष्ट्रांतल्त्यान ती ६५० किमी. व्हांवता. तर उरिल्लें अंतर आंध्र प्रदेशांतल्यान वता. हे न्हंयच्या उदकाक लागून १९६८ त वयल्या दोनूय राज्यांमजगतीं तंटो उप्रासलो, तो १९७५ त मिटलो.
धर्मीक म्हत्व: गोदावरी ही ब्रम्हा-विष्णू-महेश हांचें पडबींब आशिल्ल्याचें मानतात. सगळ्या न्हंयांमदीं ही जाण्टी आनी श्रेश्ठ आसा. तिच्या स्मरणान सगळ्या पातकांचो नाश जाता, अशें म्हण्टात. सिंहस्थ पर्वणीवेळार गोदावरींत न्हाण केल्यार पुण्य मेळटा, अशें ब्रम्हांडपुराणांत सांगलां.
स्कंद पुराणांत अशें सांगलां की, साठ हजार वर्सां भागीरथींत न्हावन जें पुण्यफळा मेळटा, तितलेंच पुण्यफल सिंहस्थ पर्वणीवेळार गोदावरींत न्हाण केल्यार मेळटा.
तीर्थस्थळां: भारतांत तिचे देगेर दशाश्वमेधिक, गोवर्धन, सावित्री, विदर्भ, मार्कंडेय आनी किष्किंधा हीं तीर्थां आशिल्ल्याचें सांगलां. ब्रम्हपुराणांत तिचे देगेवयल्या १०० तीर्थांचें वर्णन आयलां. हातूंतलीं
