गोफ:
गोंय आनी महाराष्ट्रांतलो एक नामनेचो लोकनाच. हो नाच करपाक चार, स, आठ जोडयो वांटो घेतात. नाच करपी लोक श्रीकृष्णाच्या गोपांचो भेस करतात. तबले आनी झांज हांचे साथीचेर हो नाच जाता.
नाचांत जितले लोक वांटो घेतात, तितले रंगबेरंगी कपड्याच्यो पट्ट्यो एकठांय करून तांच्या एका तोंकाक गांठ मारतात. ती गांठ माटवाच्या वांश्याक बांदतात. मागीर तातूंतल्यान एक पट्टी आनी एक तोणी, दर नाचपी आपल्या दाव्या-उजव्या हातांत घेतात. मागीर एके लयींत दर एकलो एक-दुसर्यातचे तोणयेचेर मारता. कांय खीणांभितर सगळे नर्तक फेर धरतात आनी नाचाची सुरवात जाता. नर्तक फाटीं-फुडें वतात आनी आपलो जागो बदलतात. तातूंतल्यान त्या पट्ट्यांचो आपसुकूच गोफ विणून तयार जाता.
गोफ पुराय विणून जातकच नाचाक उरफाटी गती दितात. ताका लागून विणिल्लो गोफ हळूहळू सुटत वता. गोफ पुराय सुट्ट्कच नाच थांबता. नाचाच्या विंगडविंगड प्रकारं प्रमाण म्हळ्यार नर्तकांच्या वेगवेगळ्या पदन्यासाप्रमाण, गोफाचे तरेकवार वेंटे घडटात.
हो नाच कलात्मक तेचपरी सुंदर आसता. कोंकणांत आनी गोंयांत ह्या नाचाक खाशेलें म्हत्व आसा. गोंयांत काणकोणच्या गोफाची बरीच नामना आसा.
- - कों. विं. सं. मं.
गोफीण:
चामड्याच्या पट्याक दोन रबराचे पटे बांदून ते दोनूय पटे लांकडाच्या केकल्याक खाशेले तरेन बांदून तयार केल्लें एक साधन. चामड्याच्या पट्यांत फातर दवरून आनी रबराचे पटे नेटान ओडून तो फातर आपल्याक जाय ते वस्तूचेर मारपाखातीर हें साधन वापरतात.
पूर्विल्ल्या काळासावन गोफीण मनशाच्या हातांत घोळटाली, अशें दिसून येता. सुश्रुतसंहितेंत हो शब्द ‘गोफणा’ ह्या रुपांत आयला. कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रांत गोफणीचो उल्लेख आयला.
महाभारतांतल्या आदिपर्वांत ‘चक्राश्म’ आनी ‘भृशुंडी’ ह्या गोफणीसारक्या साधनांचो उल्लेख आयला.
गोफीण सादारणपणान शेतांतलें धान्य, झाडावेलीं फळां, फुलां, घरांत वा घराभायर सुकत घाल्ल्यो वा दवरिल्ल्यो वस्ती हांची सुकणीं, कुकडां, तेचपरी जमनीर भोंवपी जनांवरां सावन राखण जावपाखातीर ह्या सुकण्यां-जनावरांक चड मार लागनासतना धांवडावंक मेळचें म्हूण वापरतात.
अश्मयुगांतले गोफणीचे फातर सांपडल्यात. भारतांत आयजूय गोफणीचो वापर चलता. भिल्ल, गोंड सारक्या आदिवासींचें गोफीण हें खास साधन जावन आसा. ल्हान भुरगीं गोफणीचो वापर खेळण्यासारको करतात.
- - कों. विं. सं. मं.
गोमंतेश्र्वर देवस्थान (ब्रम्हपुरी - गोंय):
नाभिक समाजाखातीर पोरन्या गोंयां श्री ब्रम्हपुरी ह्या इतिहासीक नामनेच्या क्षेत्रांत नाभिक समाजान बांदिल्लें देवूळ. श्री गोमंतेश्वर शिवलिंगाची प्राणप्रतिष्ठापना शुक्ल व्दादशी शके १८६९, तारीख २ मे १९४७ ह्या शुभ म्हुर्तार जाली. देवस्थानाचे घटनेप्रमाण नाभिक समाजांत १८ वर्सां पुराय जाल्ल्या मनशाक ‘महाजन’ ही संज्ञा मेळटा. हें देवूळ उत्तराभिमुख आसून तातूंत श्री गोमंतेश्वराची (काळ्या पाशाणाच्या शिवलिंगाची) प्राणप्रतिष्ठा केल्ली आसा. म्हापुजेउपरांत ताचेर चांदीचो मुखवटो कवचासकट बसयतात आनी ताचे फाटल्यान प्रभावळ बसयतात. श्री शिवलिंगाचे उजवे वटेन संगमरवरी श्रीगणपतीची मूर्त आसा. हाची सोंड उजवे वटेन वळिल्ली आसा. फाटल्यान श्री दत्तात्रय मूर्त आसा.
शके १९५७, तारीख २७ फेब्रुवारी १९३५ दिसा ब्रम्हपुरींत महाशिवरात्रेची जात्रा भरिल्ली. भगवान राककृष्ण परमहंसाचे शिष्यपरंपरेंतलो रामेश्वराचो ब्रम्हानंद गिरी योगी म्हाराज हो थंय पावलो आनी थंयचें देवूळ बांदपाचें कार्य पळोवन ताणें ताका बरें यश आंवडिलें. तेचप्रमाण ताणें आपल्याकडलें शिवलिंग, हनुमान, गणपती, नाग आनी नंदी ह्यो पांच मूर्ती वेवस्थापक मंडळाचे स्वाधीन केल्यो आनी देवूळ बांदून जातकच थंय़ त्यो स्थापन करपाक सांगलें.
हें देवूळ दोंगर कापून केल्ले सपाट सुवातींत आसा. घुडाचेर ताम्रकलश आसा. ह्या देवळालागींच ‘माधव तीर्थ’ आसा. देवळाचे उजवे वटेन अगरसाळ आसा. अगरसाळीचे उदेंतेक कांय अंतरावेले शिमेरूच पोरन्या वडाच्या रुखाकडेन ब्रम्हराक्षस आसा, असो समज आसा. देवळाच्या वाडदिसाच्या सुवाळ्याक देवळाचो पुजारी ह्या ब्रम्हराक्षसाक निवेद्य दाखयता.
दरेक सोमारा ह्या देवस्थानांत अभिषेक, निवेद्य आदी देवकृत्यां जातात. खंयच्याय स्पृश्य हिंदूक आपल्या हातान हांगाच्या शिवलिंगाचेर अभिषेक करपाक मेळटा. वैशाख शुक्ल व्दादशीक प्रतिष्ठापन दीस म्हूण सांजेचो शिबिकोत्सव जाता. श्रावणी सोमार जाता. निमण्या सोमाराक शिबिकोत्सव आसता. माघ कृष्ण चतुर्दशीक महाशिवरात्र हो वर्सुकी महोत्सव आसता. प्रदोषकाळांत तिळसांजची पालखी आसता. तेउपरांत नाटकां जातात.
- - कों. विं. सं. मं.
गोमन्त विद्या निकेतन:
१९ मार्च १९१२ दिसा मडगांव हांगा थापणूक जाल्ली एक संस्था. समाजीक आनी संस्कृतीक मळार वावर करपाखातीर ही संस्था अस्तित्वांत आयली. पयलीं हे संस्थेचें नांव ‘सारस्वत ब्राम्हण समाज’ अशें आशिल्लें. उपरांत १९६२ त तें नांव ‘गोमन्त विद्या निकेतन’ अशें बदललें. सर्गेस्त यशवंतराव सूर्यराव सरदेसाई, स. भिकाजी पुरुषोत्तम पै बाळे, स. काशिनाथ दामोदर नायक, स. केशव अनंत नायक, स. सदाशिव वासुदेव केंकरे, स. गोविंद सखाराम पाणंदीकर, स. रामचंद्र व्यंकटेश नायक, स. रामकृष्ण नारायण बाळे, स. केशव कृष्णा नायक हे संस्थेचे संस्थापक वांगडी आशिल्ले.
हे संस्थेची स्वताची इमारत आसा आनी तातूंत व्हडलें साल आसा. थंय जायत्यो भौशीक कार्यावळ जातात. संस्थेच्या वाचनालयांत मराठी, इंग्लीश, पोर्तुगेज भासांतलीं सुमार २९,००० पुस्तकां आनी विंगडविंगड नेमाळीं वाचूंक मेळटात. ही संस्था दर वर्सा तीन व्याख्यानमाळो घडोवन हाडटा. ह्यो व्याख्यानमाळो अश्यो आसात: श्रीनिवास नायक यादस्तीक व्याख्यानमाळ, दत्ता गोविंद पै रायतूरकार यादस्तीक व्याख्यानमाळ आनी प्रो. बाबुसो कामत यादस्तीक व्याख्यानमाळ.
दर वर्सा ही संस्था सुमार १६ हजार रुपया शिष्यवृत्तीच्या रूपांत गरजेवंत आनी हुशार विद्यार्थ्यांक वांट्टा. तेभायर ही संस्था संगीत आनी नाटकांच्योय सर्ती घडोवन हाडटा. दरवेळा ही संस्था नामनेच्या गवयांचे संगीत कार्यक्रम आनी मैफली घडोवन हाडटा. ‘कला विभाग’ हो संस्थेचो फांटो नाटक आनी कलेच्या हेर मळार सातत्यान वावर करीत आसा. तांणी गोंय, महाराष्ट्र राज्यांतलीं सर्तींतलीं जायतीं इनामां मेळयल्यांत. धा वर्सां आदीं सुरू जाल्लें संस्थेचें ‘योगकेंद्र’, योग शिक्षण दोवपाचो मोलादीक वावर थळाव्या वाठारांत करता. तरणाट्या लेखकांखातीर मार्गदर्शन शिबिरांय ही संस्था घडोवन हाडटा. गोंयच्या बरोवप्यांक उत्तेजन दिवपाखातीर दर वर्सा ही संस्था तांचे बरे मराठी साहित्यकृतीखातीर ३,००० रुपया आनी २,००० रुपयांचे दोन पुरस्कार दिता.
- - कों. विं. सं. मं.
गोमन्तक साहित्य सेवक मंडळ:
डिसेंबर १९२८ त मडगांव हांगा स्थापन जाल्ली एक संस्था. गोंयचें मराठी साहित्य आनी मराठी भाशा हांकां पालव दिवपाखातीर आनी पर्यायान तेन्नाचे पोर्तुगेज राजवटींत मराठी भाशेवरवीं भारतीय विचार आनी संस्कृताया हांची
