तातूंतच विलीन जाता,असो पूर्वपक्ष मांडला पूण उपरांत न्हयकारला.उपनिषदांत जीव-ब्रह्म हो विचार मेळटा.बौध्द पिटकांत,चार भूतां पसून पुरूष उत्पन्न जाता,अशें हे अजित केशकंबलीचें मत आसा.उपनिषदांत जीव-ब्रह्म हो विचार केल्लो मेळटा. जैन सूत्रकृतांगाच्या पुंडरीक अध्ययनांत 'तज्जीवतच्छरीरवाद' नांवाचो वाद आशिल्ल्याचें सांगलां.हातूंत मनशाचे कुडीसावन जीव वेगळावपाक मेळना अशें मत मांडलां. जो कर्म करता तोच ताचें फळ भोगता,ह्या विचारांतल्यान पुर्नजल्म आनी परलोक ह्यो कल्पना अस्तित्वांत आयल्यो.मरणाउपरांत जीव दुसरो जल्म घेता काय दुसऱ्या जगांत वता हे संबंदी जायत्या जाणांक दुबाव आसलो,त्याचवांगडा सदांच्याच जिवितापरस वेगळी आनी सुखी जीण कशी प्राप्त जावं येता हाचोय लोक विचार करताले.तेवरवीं एके वटेन लोकांची जिविताकडेन पळोवपाची नदर बदल्ली तर दुसरेवटेन जल्मांतर गमनसंबंदी जायतीं मतां अस्तित्वांत आयलीं. स्वतंत्र जीववादांत जैनाची सुवात पयली आसा.जीव हो चैतन्यस्वरुप आसा अशें षड दर्शन समुच्या कारिका(४९)हातूंत मेळटा,जीव स्वतंत्र आसून तो देहभेदान वेगळो,तसोच थाव लागना येदो व्हड आसा.गिन्यानशक्त,पुरूषार्थ आनी संकल्पसिध्दी ह्यो जीवाच्यो मुखेल शक्ती आसात.जीव जसो विचार करता तशे ताचेर संस्कार जातात.ह्या संस्कारांचो प्रभाव पडिल्लें एक सूक्ष्म पौदगलिक शरीर जीवा वांगडा निर्माण जाता आनी दुसरो देह धारण करीसर तें जीवाबरोबर रावता,अशें जैनधर्मीय मानतात. जैन दर्शनांत जीव शरीरावच्छिन्न आसून,तो आपल्या निवासभूत शरीराचे परिणाम धारण करता,अशें म्हळां. आस्तिक दर्शनांत स्वतंत्र,चेतन आनी अविनाशी अशें एक एक तत्व मानलां.ह्या तत्वाकच तांणी 'आत्मा' अशें नांव दिलां.आत्मो आपल्या कर्माचें फळ भोगता तेचपरी स्वताचो उध्दारय करता,अशें मानलां. अनात्मवादी बुध्द आत्मवादाचो विरोध करता. न्याय-वैशेशिक,दर्शनांत आत्मो आनी जीव एक द्रव्य मानलां.आत्मो हो नित्य आसून ताचो राबितो दरेका शरीरांत आसता.दरेका शरीरांत ताचें रूप वेगवेगळें आसता.आत्मो एकूच न्हय ताचेभितर बुध्द,सुख,दुख्ख,इत्सा अशे णव गूण रावतात.प्राणाप्रान,निमेषोन्मेष,जीण आनी हेर गजालींवरवीं आत्म्याची सिध्दी करूं येता. सांख्यदर्शनांत प्रकृती आनी पुरूष अशीं दोन मुळवीं मानल्यांत.सांख्याचो पुरुष म्हळ्यारूच आत्मो.हो आत्मो वा पुरूष स्वयंसिध्द आसता.तो चैतन्यरूप आसून ताका सगळे खबर आसता.तो केन्नाच गिन्यानविशय जायना.तेचप्रमाण तो कूटस्थ,नित्य आनी व्यापक आसता.ताचें प्रतिशरीर वेगळें आसा अशें सांख्यांचें मत आसा.योगदर्शनांत,जीव जायते आसून ह्या जीवाक खूब प्रकारचीं दुख्खां भोगचीं पडटात,अशें म्हळां जीव जीं कर्मां करता ताची फळां भोगता.पुर्नजल्मांतल्या संस्कारांचो प्रभाव जीवाचेर पडटा अशें योगदर्शन मानता. मीमांसादर्शनान आत्मो हो कर्तो आनी भोक्तो अशा दोनूय रुपांत मानला.तो व्यापक,तशेंच दरेका शरीरकणकणी वेगवेगळो आसता.गिन्यान,सुख,दुख्ख,हेर गूण तातूंत एकठांयपणान संबंद दवरून रावतात.भाट्ट मीमांसक आत्म्यांत आसातमशें भट्ट मानता.तातूंतल्या चिदंशान आत्मो गिन्यानाचो अणभव घेता तर अचिदंशान तो परिणामरूप जाता.भाट्ट मीमांसक आत्म्याक गिन्यानाचो कर्तो आनी ज्ञानाचो विशय अशा दोन रुपांत मानता.प्राभाकर मीमांसक मात ताका अहंप्रत्ययवेद्यच समजतात. वेदान्तदर्शन अंत:करणावच्छित्र चैतन्याक जीव म्हण्टा शंकराचार्यान शरीर आनी इंद्रियां हांचो मुखेल आनी कर्मफलां भोगपी तो आत्मो म्हळां आनी ताकाच जीव म्हणून पाचारला.आत्मो हो परबह्मावरी व्यपदेश आशिल्ल्यान परब्रह्मावरीच विभू आसा.जागृत,स्वप्न आनी सुषुप्ती ह्यो तीन अवस्था तर अन्नमय,मनोमय,प्राणमय आनी हेर अशे पांच कोश हातूंतल्यान आत्मचैतन्य घडटा.आत्म्याचें शुध्द चैतन्य ह्या परस मुखार आसता.जीवाची वृत्ती उभयमुखी आसता.ती बहिर्मुख आसतना विशयांक मुखार हाडटा तर अंतर्मुख आसतना कर्त्याक अभिव्यक्त करता अशें वेदान्त सांगता. जीव हो चैतन्यात्मक आशिल्ल्यान तो म्हळ्यार परमेश्वराची अप्रूप निर्मणी अशें गीतेंत सांगलां.गीतेंत ताका क्षेत्रज्ञ म्हळां.केल्ल्या कर्माचें फळ भोगपी शरीर तें क्षेत्र आनी ह्या क्षेत्राचो जाता तो क्षेत्रज्ञ,आत्मो जावन आसा.गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायांत आत्मो हो अजन्मा,नित्य,शाश्वत आनी षडवकारासावन पयस आशिल्ल्याचें वर्णन आयलां.तेच प्रमाण तो सर्वव्यापी,थीर,न हालपी आनी सनातन आसा,अशें म्हळां.
जीवरसायनशास्त्र:सजीवांचें रसायनशास्त्र.हातूंत सजीवांच्या रसायनीक स्थित्यंतराचो अभ्यास जाता.जीवरसायनशास्त्र हें उतर,जीवशास्त्र अनैइ रसायनशास्त्र ह्या दोन उतरांक एकठांय हाडून घडयिल्लें उतर.जीवरसायनशास्त्रांत जीवशास्त्र आनी जिवाच्या स्थित्यंतराविशीं कार्बनी रसायनशास्त्राच्या (Organic Chemistry)भाशेंत स्पश्टीकरण दिल्लें आसता.कांय फावट अकार्बनी रसायनशास्त्र,भौतिकी रसायनशास्त्र,भौतिकशास्त्र,शरीरक्रियाविज्ञान (Physiology)आनी विकारविज्ञान (Pathology)हांच्याय संबंदांतल्यान गरज पडटा तशें जीवरसायनशास्त्रीय सिध्दांत स्पश्ट करचे पडटा. पंदराव्या शतमानांतलो पॅरासेल्सस हाका पयलो जीवरसायनशास्त्रज्ञ अशें मानतात.'शरीरधर्म चालू उरपाखातीर कुडींत बऱ्योच रसायनीक प्रक्रिया जातात.तातूंत कांय फरक वा दोश उत्पन्न जाल्यार दुयेंद उप्रासता आनी फाव ती रसायनीक प्रक्रिया करून तें दुयेंस बरें करूं येता',अशें ताणें पयलीं १५२७ त सांगलें.ताच्याउपरांत सुमार २०० वर्सांनी रीमर हाणें जाठर रसाच्या पालवान पचनक्रिया जाता,अशें दाखयलें.लॅव्हॉयझर हाणें १७७७ त 'ज्वलना'चो नामनेचो सिध्दांत उजवाडाक हाडलो आनी चयापचयाच्या (metabolism)आर्विल्ल्या अभ्यासाची बुन्याद घाली.अठराव्या शतमानाच्या मध्याक शील हाणें पेड्ड्यार जाल्लें दूद,सफरचंद,लिंबू आनी मूत हातूंतल्यान अनुक्रमान लॅक्टिक अम्ल,मॅलिक अम्ल,सायट्रिक अम्ल आनी युरिक अम्ल सोदून काडलें.वनस्पती हवा शुध्द करतात,हें प्रीस्टली हाणें दाखयलें.पीस्टली,इंगेनहावस आनी सेनेबायर हांणी प्रकाशसंश्लेशणाविशीं (प्रकाशीय ऊर्जेचो उपेग करून हरितद्रव्याच्या पालवान कार्बन डाय-ऑक्साइड आनी उदक हातूंतल्यान सादीं कार्बोहाइड्रेटस तयार करप आनी ऑक्सिजन मुक्त करप,हे क्रियेविशीं)केल्ल्या संशोधनाक लागून जीवरसायनशास्त्राचे उदरगतींत एक म्हत्वाचें पावल पडलें.ताच्या वावराक लागून प्रकाशसंश्लेशण ही श्वसनक्रियेच्या उरफाटी जावपी क्रिया,अशें दिसून आयलां.जस्टस फोन लिबिक (१८०३-७३) हाचेकडल्यान आर्विल्ल्या जीवरसायनशास्त्राक सुरवात जाली.पदार्थाचो कण जितलो ल्हान तितलो ताका सजीव ऊतकांतल्या (tissue)अभिसरणाक उणो विरोध जाता,अशें ताणें दाखयलें.ताणें अन्नाचे वांटे प्रथिनां,कर्बोहाइड्रेटस,मेद (स्निग्धपदार्थ),खनिज द्रव्यां अशे केले.क्लॉड बर्नाड ह्या फ्रेंच शरीरक्रियाविज्ञानिकान ग्लायकोजनचो सोद लायलो आनी यकृत हें कार्बोहाइड्रेटचो सांठो करता,हें दाखोवन दिलें.जाठररसांत हायड्रोक्लोरिक अम्ल आसता,हें इंग्लंडांत प्राउट हाणें १८२४ त दाखयलें.त्याच वर्सा व्होलर हाणें पॉटेशियम सायनेट आनी अमोनियम कार्बोनेट हआंचे रसायनीक विक्रियेंतल्यान युरिया तयार करून जीवरसायनशास्त्राच्या नव्या युगाक सुरवात केली. यीस्ट कोशिकांत (cell)आशिल्लीं एञ्झाइम्स(enzymes)(जीवरसायनीक विक्रिया घडोवन हाडूंक पालव दिवपी प्रथिनयुक्त पदार्थ)विघटनाच्यो
