उल्लेख करपाखातीर इंग्लिशीत Civil Law हो शब्दप्रयोग वापरतात. रोमन कायद्याचे ‘ज्युस सिव्हिले’ आनी ‘ज्युस जेंटियम’ अशे दोन भाग आसात. तातूंतले ‘ज्युस सिव्हिले’ नेम फकत रोम शारांतल्या नागरिकांक म्हळ्यार रोमन लोकांक लागू आशिल्ले. रोमन साम्राज्यांतल्या रोमन सोडून हेर लोकांक ‘ज्युस जेंटियम’ हे कायद्याचे नेम लागू आशिल्ले. ज्युस सिव्हिलेचो आस्पाव आशिल्ल्या रोमन कायदे पद्दतीचो प्रभाव जगांतल्या कितल्याशाच देशांच्या आर्विल्ले कार्यपध्दतीचेर पडला. अशा देशांमजगतीं इंग्लंड आनी ब्रिटीश साम्राज्यांतले देश सोडल्यार युरोप आनी अमेरिकेंतल्या चडशा देशांचो तेचप्रमाण आफ्रिकेंतल्या कांय देशांचो आस्पाव जाता. ह्या देशांचे कार्यपद्दतीचेर दिवाणी कायद्याचो व्हड प्रभाव पडिल्लो दिसून येता.
दिवाणी कायदो हो शब्दप्रयोग खुबदां आंतरराष्ट्रीय कायद्यापरस वेगळो हे नदरेन म्हळ्यार देशांतले भितरले कायदे पद्दतीचो निदर्शक म्हणून वापरतात. कितल्याशाच देशांत ख्यास्तीचे विशय सोडून हेर कायद्या विशयांचें व्यापक अशें संहितीकरण (Condification) केलां. त्या संहितीकरणाचो उल्लेख लेगीत ‘दिवाणी कायदो’ म्हणून करतात. अशे संहितेंत नागरिकत्व, लग्न, घटस्फोट, संपत्ती दिवप आनी घेवप आदी कायद्या विशींच्यो विंगड विंगड तजवीजो केल्ल्यो आसात. देखीक – पुर्विल्ल्या बॅबिलोनियांत हामुराबीची संहिता आशिल्ली. रोमांत जस्टिनियनाची संहिता आशिल्ली. फ्रांसांत नेपोलियनाची संहिता आशिल्ली. इंग्लंडांत भागीदारी, वस्तू विकप, दर्या विमो आदी विशयांचेर संहिता आशिल्ली. ब्रिटीश हिंदुस्थानांत वा भारतांत दिवाणी वा फौजदारी, प्रक्रिया, ख्यास्त दिवपाचे नेम, संपत्तीचें हस्तांतरण, पुरावो, हिंदू लग्नां आदी वेगवेगळ्या विशयांचेर नेम थारायल्ले.
राष्ट्रांतल्या अंतर्गत कायद्याचेम (Common Law) पद्दरीप्रमाण दोन भाग जातात. फौजदारी (Criminal) वा ख्यास्तीविशींचो कायदो आनी दिवाणी (Civil) कायदो. फौजदारी आनी दिवाणी ह्या विभागांतल्या कायद्यांच्या भेदाचो उगम तर्कशास्त्रांत नासून वैचारीक अपघात, योगायोग आनी परंपरा हांचेर आदारिल्लो आशिल्ल्यान दिवाणी आनी फौजदारी कायद्यांतलो फरक कळटा. पूण तांची शास्त्रशुध्द व्याख्या मांडप तशें भोव कठीण आसा.
सादारणपणान ज्या मुखेल कायद्याचो भंग ख्यास्त दिवपासारको नासून तेविशीं नुकसान भरपाय, घटस्फोट, फेरस्थापना (Restitution), निश्कासन (Eviction) आनी हेर पद्दतींनी उपाययेवजण करूं येता, अशा कायद्याक ‘दिवाणी कायदो’ अशें म्हण्टात. दिवाणी कायद्याप्रमाण नुकसानभरपाय दिवपाचो हुकूम चालीक लायतना मुद्दम आडखळी हाडप वा ताका विरोध करप, हें कर्तुप दिवाणी कायद्याप्रमाण ख्यास्त करपाक पात्र थारता.
वेगवेगळ्या कायदेतज्ञांनी कायद्याच्या दिवाणी आनी फौजदारी अशा दोन भागा भेद दाखोवपी विंगड विंगड व्याख्या दिल्ल्यो आसल्यो तरी तर्कशास्त्राच्या कसाप्रमाण तातूंतल्यो सगळ्योच व्याख्या पुराय आसात, अशें म्हणप समा न्हय. देखून वयर दिल्ली व्याख्या सदळपणान दिल्ली आसा.
दिवाणी आनी फौजदारी ह्या कायद्याच्या दोन विभागांतल्या भेदाचो प्रभाव न्यायालयां आनी प्रक्रिया कायद्याचेर पडिल्लो दिसून येता. देखीक – राष्ट्रकुलांतल्या कांय देशांत सकयल्या पांवड्यावेल्या न्यायालयांत दिवाणी न्यायालय आनी फौजदारी न्यायालय तशेंच व्यास्त प्रक्रिये विशींचो कायदो आनी दिवाणी प्रक्रिये विशींचो कायदो असो भेद केल्लो दिसून येता.
गोंयांत पुर्तुगेज Civil-Code अस्तित्वांत आसा. ह्या कायद्याप्रमाण लग्न जावप, घटस्फोट घेवप, मृत्युपत्रां, वारसदारीचे हक्क, भुरगें पोसकें घेवप, मालमत्तेचें संयुक्तीकरण, मालमत्ता विकपाक वा ताचो विलो लावपाक बंदी ह्या संबंदान वेगवेगळ्यो तजविजो केल्ल्यो आसात. गोंयच्या ह्या दिवाणी नेमांत आनी भारतांतल्या हेर राज्यांतल्या दिवाणी कायद्यांत खूबच भेद आसा. गोंयच्या दिवाणी कायद्याचें हेंच तर खाशेलपण जावन आसा.
- ॲड. सुहास थळी
दिवाळी :
हिंदूची एक परब. हाका दिव्याउत्सव अशेंय म्हणप जाता. पुराय भारतांत हो सण मनयतात. आश्र्विन वद्य त्रयोदशीसावन कार्तिक शुध्द व्दितीयेमेरेन सलग पांच दीस वेगवेगळ्यो खोसदिण्यो धर्मीक घडणुको घडिल्ल्यो आशिल्ल्यान उमेद उक्तावपाच्या उद्देशान दिवे लावन हो सण मनोवप जाता, देखुनूच ह्या सणाक दिवाळी ह्या नांवान वळखतात.
आर्यकाळापसून ह्या सणाक सुरवात जाली अशें म्हण्टात. आर्य लोकांमदीं पार्वण, आश्वयुजी आनी आग्रहायनी हे तीन यज्ञ करताले. ह्या तीनय यज्ञांचें एकठांय रुपांतर जावन हो उत्सव सुरू जालो. पार्वण यज्ञ म्हळ्यार पाकयज्ञ. हो पितरांखातीर आसतालो; आश्र्वयुजी हो यज्ञ इंद्र आनी ऋषीदेवता हांकां संबोदून करताले. तेचपरी आग्रहायनी हो यज्ञ संवत्सर समाजीक उद्देशान आसतालो. संवत्सर म्हळ्यार वर्स. वर्स सोंपतकच जो यज्ञ करतात. ताका अग्र + हायन = आग्रहायनी अशें म्हण्टात.
कांय लोकांच्या मतान, चवदा वर्सांचो वनवास सोंपोवन राम सीतेवांगडा ह्या दिसा अयोध्येक परत आयिल्लो. त्या दिसाच्या आनंदानिमतान अयोध्येंतल्या लोकांनी दिव्यांउत्सव केलो आनी तेन्नाच्यान दर वर्सा हो उत्सव जावंक लागलो. हाचेआदीं पुर्विल्ल्या काळांत हे परबेक वेगवेगळ्या नांवांनी वळखताले. इ.स. १ ते ४०० ह्या काळांत, ही परब ‘यक्षरात्री’ ह्या नांवान वळखताले. वात्सायनान आपल्या कामसुत्रांत हें नांव वापरिल्ल्याचे उल्लेख मेळटात. ह्याच काळांत हे परबेक ‘माहितांनी’ हेंय नांव वापरिल्ल्याचे कांय उल्लेख त्या काळांतल्या ग्रंथांनी मेळटात. इ.स. ६०० च्या सुमाराक ह्या सणाक ‘दीप प्रतिपदुत्सव’ अशें म्हण्टाले. त्या वेळार ह्या सणाक द्युत खेळपाची प्रथा आशिल्ली. इ.स. ८०० च्या सुमाराक काश्मीरांत आनी हेरकडेन ह्या सणाक ‘दीपमाला’ अशें म्हण्टाले. नीलमत पुराणांत हो उल्लेख आसून तातूंत ह्या सणाचें विस्तारान वर्णन केल्लें आसा. सोमदेव सूरि (इ.स. ९४९) हाणें बरयल्ल्या ‘यशस्तिलक चम्पु’ नांवाच्या ग्रंथांत दिवाळेचीं वर्णनां केल्लीं मेळटात. इ.स. १०००त भारतांत आयिल्ल्या सिध्द आल्बुरेनी ऊर्फ अबूरहन ह्या विव्दानाच्या इतिहासीक विवेचनांत तेचपरी १११६ च्या सुमाराक बरयल्ल्या ‘आकाश भैरव’, ‘कल्प’ तशेंच त्या काळांतल्या शिलालेखांत दिवाळेचो उल्लेख मेळटा.
बाराव्या शतमानांत जावन गेल्ल्या महानुभाव पंथाचो संस्थापक चक्रधर हाच्या शिश्यांनी बरयल्ल्या ‘लीळा चरित्र’ ह्या ग्रंथांत, दिवाळेच्या ‘तैलाभंगस्नान’ आनी उंवाळणेच्या सुवाळ्याचें वर्णन आसा. हाचेभायर
