पंचायतन कल्पना : पुराणांत पंचायतन देवांक म्हत्व दिलां. विष्णु, शिव, शक्ती, गणपती आनी सूर्य अशे हे पांच देव. विष्णुक पिरीणांनी नित्य, अजन्मा असो निर्मळ परब्रम्ह स्वरूपांत मानला. अर्थांत, विष्णुपद हें सगळ्यांत व्हड पद.
वैदिक काळांत रूद्र - शिव हाका जितलें म्हत्व आशिल्ले ताचेपरस चड म्हत्व ताका पुराण काळांत मेळ्ळें. सद्या शिव हाका विष्णुचे बरोबरीन पुजतात.
देवी म्हळ्यार शक्तीदेवता वा जगदंबा. मुळांत ती धर्तरेचें प्रतीक ह्या स्वरूपांत वावुरताली. तिगेलीं खूबशीं उग्र आनी भयंकर रुपां आशिल्ली. पुराणकाळांत तिच्या सगळ्या रुपांचें उन्नयन जालें आनी तांचो पंचदेवतांनी आस्पाव जालो.
गणपति ह्या देवाचें मूळ रूप ऋग्वेदांत ब्रम्हणस्पतीच्या रुपान दिसता. पुराणांत तो शिवाचो पूत जालो देखून ताका शिवाच्या घराण्यांत दाखल केल्लो. विघ्ननाशक आनी ज्ञानदातो म्हणून ताका पुराणांत स्वतंत्र प्रतिश्ठा मेळोवन दिल्या.
सूर्य हो वैदिक देव. ताची उपासना वेदांत सांगिल्ली आसा. पुराणांनी हाचोय पंचदेवतांमदीं आस्पाव करून घेतला. हेभायर लक्ष्मी, सरस्वती, काली, दत्तात्रेय आदी देवतांकय पुराणकाळांत म्हत्व दिलां. हेभायर इश्टदेव, कुलदेव, ग्रामदेव, स्थानदेव आदी देवांचे आनीकय प्रकार आसात. - डॉ. अनंत राम भट
देवक : देवासंबंदान एक कल्पना. हें देवावरी पुज्य आसा. पूण ताका देवाइतलें व्यापक म्हत्व ना.
खूबशा जाती-जमातींनी तशेंच द्रवीड वंशांतल्या कांय लोकांमदीं जनावरांक, सुकण्यांक, झाडांक, वनस्पतींक आपले देव म्हणून मानपाची चाल आसा आनी हीं नांवां ते आपल्या कुळाक दवरतात म्हणजेच पयलीं आपल्या कुळाक जनावरांचीं नांवां दवरप आनी मागीर जें नांव कुळांक दिलां ताका आपलो 'देवक' म्हळ्यार देव मानप. तांचेंमदीं देवकांचो आनी कुळाचो कितेंतरी रगताचो संबंद आसा वा कितेंय तरी गुपीत ऋणानुबंद आसा अशी कल्पना आसा.
दरेका कुळान जें देवक मानलां ताचेविशीं ताका आदर आसा. खंयच्याय कुळान ज्या प्राण्याक देवक मानलां त्या प्राण्यालें मास ते खायनात वा ताचेकडल्यान कितेंय काम करून घेनात. खंयच्याच कुळान ज्या झाडाक देवक मानलां ताचीं पानां, फळां, फुलां, लाकूड हांचो उपेग तें कूळ करिना. देवक मानिल्लो प्राणी मेल्यार ताचें सुतक पाळटात.
ताचें चामडें विशेश समारंभांनी आंगार घेतात. कांय लोक आपल्या देवकाचीं चित्रां आपल्या आंगार पाडून घेतात. देवक म्हळ्यार त्या त्या कुळाचें विशिश्ट चित्र अशें म्हणूं येता.
देवकाचे वर्ग आनी तातूंत येवपी देवकां सादारण सकयल दिल्लेप्रमाण आसात.
(1) प्राणिवाचक देवकां - घोडो, गरूड, रेडो, सोरोप, हत्ती, माकड, दुकर, कांसव, मोर, लांडगो, बोकड, हरण.
(2) वनस्पतीवाचक देवकां - आंबो, चींच, बेल, बोर, लिंबू, शमी, वड, रूमड आदी.
(3) वस्तूवाचक देवकां - कुराड, फूंक मारपाची नळी, सुरी, चिमटो, तरसाद, तेलघाणो, मीठ, भात, लोखण.
खावपाच्या वस्तूंक देवक मानतकच त्यो वस्तू खावंक येनात. पूण ताचे संबंदान दुसरो पर्याय काडटात. मिठाक जाणीं देवक मानलां ते एकोडें मीठ खायनात जाल्यार दुसऱ्या पदार्थांत मेळोवन खातात. लोखणाक जाणीं देवक मानलां ताका ते जिबेन स्पर्श करिनात.
खूबशें लोक आपल्या देवकाची पुजा करतात. मूज, घरप्रवेश, लग्न आदी सुवाळ्यांनी आपआपल्या देवकाची पुजा करतात. असल्या कार्यांनी पयलीं आपल्या घरांतल्या देवाची पुजा करतात. उपरांत एका ताटांत देवक दवरतात. उपरांत तें मारूतीच्या देवळांत व्हरतात. थंय ताची पुजा करून परत तें देवक घरां हाडटात आनी माटवाच्या खांब्याक बांदतात वा देवा म्हऱ्यांत दवरतात. कार्य सोंपलें म्हण्टकूच देवक काडटात.
ह्या देवका संबंदान कांय तत्वां मानतात. देवका वांगडा आपल्या कुळाचो गूढ संबंद, देवकापसून आपल्या कुळाची निर्मिती, देवक एक आशिल्ल्या दादल्या-बायलेन परस्परांत लग्नां करप ना आदी नेम पाळटात.
भारतांत सगळ्याकच ही देवकाची प्रथा ना. पूण खूबकडेन प्राण्याची, वनस्पतीची वा कसलेय वस्तूची पुजा करतात. पूण तें तांचें देवकच अशें म्हणूंक येना. हिंदू लोक गाय, नाग, तुळस, वड, शस्त्र, हांची पुजा करतात. पूण तीं तांचीं देवकां अशें मानिल्लें दिसना. - डॉ. अनंत राम भट
श्री देवकीकृष्ण-रवळनाथ-पांडववाडो-देवस्थान :
फोंडें म्हालांतल्या माशेल वाठारांत आशिल्लें नामनेचें देवस्थान. ह्या दैवतांचें मूळ स्थान गोंयांतल्या तिसवाडी तालुक्यांतल्या चोडण ह्या जुंव्यावयल्या पांडववाडो वाठारांत आसा. सोळाव्या शतमानांत हो जुंवो पुर्तुगेज राजकर्त्यांचे सत्तेखाला येतकच ताणीं कॅथॉलीक धर्मप्रचाराखातीर हिंदूचो छळ सुरू केलो. ताणीं देवळाची आनी तातूंतल्या मुर्तींची मोडतोड चलयल्ल्यान हें दैवत स्थलांतर करून त्या वेळावयले पुर्तुगेज शिमेभायर दिवचल म्हालांतल्या मयें वाठरांत व्हरचें पडलें. थंयच्यान कांय वर्सांनी फोंडें म्हालांतल्या माशेल गांवांत देवूळ बांदून थंय ह्या दैवताची स्थापना केली. चोडण जुंव्यावयल्यान हें स्थलांतर सुमार इ. स.
