प्रकार सुर्वेक मातयेचो आशिल्लो आनी उपरांत तो विटांनी बांदलो. प्रकाराचे उदेंतेक आनी अस्तंतेक दोन प्रवेशदारां आशिल्लीं आनी भितर जायते स्तूप आसून तांची बांदावळ चक्राकार बुन्यादीचेर केल्ली आशिल्ली. ह्या वाठारांतल्या सगम्यांत व्हडल्या स्तुपाचो उल्लेख शिलालेखांत महाचैत्य असो केला. ताचे भितर रुप्याचो एक ल्हान स्तूप आसून तातूंत भांगरा पेटयेंत बुध्दाचे अस्थीचो एक ल्हान कुडको दवरिल्लो. देखून ह्या स्तुपाक धातुगर्भ मानतात. सद्या हो बुध्द-धातू सारनाथाच्या मूलगंधकुटी विहारांत दवरला. ह्या स्तुपाचे उदेंतेक अपरमहाविनसेलिया नांवाचो एक विहार आशिल्लो. तेभायर हांगा संघाराम, सिंहल हे विहार, शांतिश्री, बोधिश्री हीं चैत्यघरां, स्वास्तिक स्तूप आदी जायत्यो बौध्द वास्तु आशिल्ल्यो. तांच्या भग्नावशेशांत जायते संगमवरी खांबे आनी शिलालेख मेळिल्ले आसून तांचेर सुंदर शिल्पाकृती कोरांतिल्ल्यो आसात. ह्या सगळ्या शिल्पकामांत बुध्दाच्या जिवितांतले खाशेले प्रसंग आनी जातककथांचें चित्रण केल्लें आसा. महाचैत्याच्या पांच खांब्यांचेर बुध्दाच्या जिवितांतले पांच प्रसंग चितारिल्ले आसात.
ह्या भागांत जाल्ल्या उत्खननांत एका भागांत थंयच पुर्विल्ल्या विद्यापीठाचे अवशेश मेळ्ळ्यात. तातूंत स्तूत, चैत्य कमळाचेर उबी आशिल्ली बुध्दमुर्ती, घट मातयेच्यो बावल्यो आदी जायत्यो वस्तू मेळ्ळ्यात.
ह्या थळा लागसार नागार्जून सागर नांवाचें व्हड धोरण बांदलां. ह्या धरणा पसून तयार जाल्ल्या जलाशयान हांगाच्यो खुबशो वस्तू उदका सकयल गेल्यात. ज्यो कांय वास्तू आनी वस्तू हालोवंक मेळटाल्यो त्यो श्रीपार्वताचेर तयार केल्ल्या पुरातत्वीय वस्तूसंग्रहातल्यांत दवरल्यात. उदकांत बुडिल्ल्या कांय वस्तूंच्यो प्रतिकृती नव्यान तयार केल्यात. -कों. वि. सं. मं.
नागार्जून सागर : भारतांतलो सगळ्यांत व्हड आनी संवसारांतलो तिसऱ्या क्रमांका वयलो मनशान निर्मिल्लो एक जलाशय. आंध्र प्रदेश राज्यांत हैदराबाद सावन सुमार 144 किमी. अंतराचेर नळगोंडा जिल्ह्यांत मिरिआलगुडा तालुक्यांत नंदिकोंडाक कृष्णा न्हंयेचेर गुरूत्वाकर्षण पद्दतीचें चिरेबंदी धरण बांदून 285 चौ. किमी. विरताराचो जलाशय निर्माण केला. ह्या जलाशयांत दोन हजार वर्सां पयलींचे नागार्जून विद्यापीठाचे अवशेश बुडून वतले आशिल्ले. पूण ते तरेन तांची राखण करपाची येवजण केल्या. ऑक्टोबर 1955त नागार्जून नियंत्रण मंडळाची स्थापना केली. डिसेंबर 1955त जवाहरलाल नेहरून ताचें भूमीपुजन केलें आनी चवथें पंचवर्सुकी येवजणेंत ताचें काम पुराय जालें. मुखेल धरण 1,450 मी. आसून दोनूय वटेनचे मातयेचे बांद धरून धरणाची वट्ट लांबाय 4.8 किमी. ताची उंचाय 124.7 मी. तशेंच वण्टीच्या तळाक रुदांय 97.5 मीटर जाल्यार माथ्या वयलो रस्तो 8.4 मी. रुंदायेचो आसून ताची जलधारणक्षमताय 11,558.7 लक्ष घ.मी. आसा. उजव्या वटेनच्या जवाहर कालव्याची लांबाय 394 किमी. आसून ताची जलवाहनक्षमताय 21,000 क्युसॅक आसा. तो दोन कडेन बोगद्यांतल्यान वता. दावे वटेनच्या लाल बहादूर कालव्याची लांबाय 351 किमी. आसून ताची जलवाहनक्षमताय 15,000 क्युसॅक. तो एके नळये आकृतीच्या बोगद्यांतल्यान हलिया न्हंय हुंपता. ह्या खारजां पसून गुंटूर, कुर्नूल, नेळ्ळूर, नळगोंडा ह्या बी जिल्ल्यांतली जमीन शिंपता. जलविद्युत् निर्मिती खातीर दर 50,000 कि.वॉ. क्षमतायेचीं आठ जनित्रां हांगा आसात. धान्योत्पादन, हुंवार, नियंत्रण, विद्युतीकरण, उद्येगीकरण आनी हेर उदरगत संबंधीत येवजण्यांक हो प्रकल्प मदत करता. -कों. वि. सं. मं. नागालॅंड : भारताचे उदेंत शिमे वयलें दोंगरी जमातीचें एक घटक राज्य. क्षेत्रफळ 16,527 चौ. किमी. लोकसंख्या 12,15,573 (1991). विस्तार 25° 6’ उत्तर ते 27° 4 उत्तर आनी 93°20’ उदेंत ते 95°15’ उदेंत. राज्याचे दक्षिणेक मणिपूर, अस्तंतेक मेघालय, मिकीर दोंगुल्ल्यो आनी आसामाचो जोराहाट जिल्हो, उत्तरेक अरुणाचल प्रदेशाचो तिराप म्हाल आनी उदेंतेक ब्रह्मदेश. कोहिमा ही राज्याची राजधानी. राजकीय नदरेन नागालॅंड हो भारताचो म्हत्वाच्या जाग्यार आशिल्लो वाठार. भूयंवर्णन – नागालॅंड हो तरेतरेच्या फातरांनी भरिल्लो दोंगरी वाठार. बरैल दोंगरांची रांक उदेंते कडल्यान वता. राज्यांत सगळ्यांत उंचेलें सरमती तेमूक आसा आनी ताची उंचाय 3,826 मी. आसा. दक्षिण शिमेचेर ‘जापवो’ हो 3,014 मी. उंचायेचो दोंगर आसा. ते भायर राज्यांत कापू 2,889 मी. पाओना 2,838 मी. आनी कापामेझू 2,471 मी. उंचायेचे दोंगर आसात.
राज्यांतली सगळ्यांत व्हड न्हंय दोईआंग. ही मदल्या वाठारांतल्यान उत्तरेकडल्यान व्हांवन अस्तंते कडल्यान भायर सरता. हांगाची दुसरी म्हत्वाची न्हंय रंगमापानी, ती नैर्ऋत्येक उगम पावता. हाचे भायर राज्यांत धनसिरी आनी दिफुपानी, दिसई, झांझी आनी दिखो ह्यो न्हंयो अस्तंतेक आसामांत ब्रह्मपुत्रेक मेळटात.
रानांत कुशिल्लो पालो आनी न्हंयेदेगेर आशिल्लो गाळ उताराचेर शेल फातरा सावन तयार जावपी घट्ट चिकणमाती आसा. झूम म्हळ्यार घोळटे शेती पद्दतीन जमनीचो कस ना जायत वतालो. पूण सरकाराच्या मार्गदर्शनाखाल दोंगराच्या उताराचेर सोंपणां-सोंपणां करून शेती परत सुरू केल्या.
दोंगराळ वाठारांत हांगाचें हवामान थंडे दिसांनी थंड आनी बरें आसता. गिमांत कोहिमा हांगाचें तापमान 26.4 से. आसता. पूण वातावरणांत ओलसाण चड आशिल्ल्यान हवामना उत्साही नासता. राज्याचें सर्वसादारण तापमान थंडेच्या दिसांनी 17.5° से. आसता. राज्यांत वर्साक पावसाचें प्रमाण 175 सेंमी. ते 250 सेंमी. मेरेन आसता. चडसो पावस जून ते सप्टेंबर म्हयन्या भितर पडटा. एप्रिल ते में ह्या दिसांनी मात्सो उणो पडटा. फेब्रुवारी आनी मार्च म्हयन्यांत उत्तर अस्तंते कडल्यान नेटाचें वारें व्हांवता.
वनस्पत आनी मोनजात – राज्यांत सैमान नटिल्लो रानाचो वाठार खूब आशिल्लो. पूण ‘झूम’ हे शेती पद्दतीन चडशा प्रमाणांत रानावाठार नश्ट जाला. तशेंच बऱ्याच प्रमाणांत रानतोड जाल्ल्यान वट्ट क्षेत्रफळाच्या 17.46% भाग राना वाठार उरलो. हांगा उंचाये वयलो वाठआर सदांच पावचो चार उरता. तातूंत इमारतीच्या उपेगाक पडपी लाकूड. कोंडे, बेत, झोंपां, बोरू आनी हेर जातीचीं झाडां आसात.
मोनजाती भितर हांगा हत्ती, रानरेडो, वाग, बिबटो, वास्वेल, सांबार, भोंकपी हरणां आदी जनावरां आनी उडपी लेमूर, तित्तिर, रानकोंबो असलीं
