संबध्द आसुनूय ती निर्णायक थारना आनी तेविशीं खुलासो करपाक मेळटा. स्वाधिकाराक बादा येवंची ना हे अटीचेर दिल्ली कबुली वापराक मेळना. पुलिसांमुखार वा तांच्या ताब्यांत आसतना केल्ले जबाब अग्राह्य मानतात.
- न्यायनिर्णय-न्यायालयान एका खटल्यांत दिल्लो निवाडो फुडें उपरासपी समान परिस्थितीच्या खटल्यांत वापराक बंधनकारक आसता.
- तज्ञाचीं मतां-पुरावो तथ्याविशींच आसपाक जाय असो नेम आसा. पूण कला, शास्त्र, हातबरप हे विशीं तज्ञांचें मत संबध्द आसा.
- चारित्र्य-व्यक्तीचें चारित्र्य वादत्थ्य आसल्यारूच तेविशींचो पुरावो ग्राह्य मानतात. पूण आरोपीचें चारित्र्य बरें आसल्यार आनी नुकसान भरपायेची रक्कम चारित्र्याचेर आदारिल्ली आसल्यार तेविशींचो पुरावो संबध्द आसता.
भारतीय पुरावो अधिनियमाचो दुसरो खंड शाबीत करपाविशीं आसा. शाबीत (Proof) करपाची गरज नाशिल्लीं तथ्यां म्हळ्यार पक्षकारांक मान्य आशिल्ल्यो गजाली आनी न्यायीक दखल घेवंक मेळपी गजाली. अशो गजाली म्हळ्यार भारतांतले चालू विधी आनी सेनानियमावली, न्यायालयांचो मुद्रा, देशाचें अस्तित्व, नांव आनी राश्ट्राध्वज, न्यायलयीन, येरादारीचे नेम, इतिहास, वाङमय, शास्त्र वा कला हेविशींचे ग्रंथ आनी नामनेचीं भौशीक तथ्यां ह्या गजालींची न्यायालयाक पुराव्याबगर कायदेशीर रितीन दखल घेवपाक मेळटा. हेर तथ्यां पुराव्यानूच सिध्द करूंक जाय. लेखी मजकुरा बगर सगळीं तथ्यां तोंडी पुराव्यांन सिध्द करपाक मेळटात. पूण तो तोंडी पुरावो आयकल्लो आसूंक फावोना; मुळावो आसपाक जाय. लेखी स्वरुपाचो पुरावो पटोवन दिवपाक लेखी प्रत न्यायालयांत दाखल करची पडटा. तो उपलब्ध नासत जाल्यार वा प्रतिपक्षाकडेन आसल्यार दुय्यम पुराव्याचो उपेग करचो पडटा. दुय्यम पुरावो म्हळ्यार सयो-शिक्के ताडून पळोवप वा यंत्रीक क्रियेन तयार केल्ल्यो प्रती वा मूळ मजकूर वाचिल्ल्या मनशाची गवाय. भौशीक दस्तऐवजाचो (Public Documents) मदृजकूर निशाण्यो आनी शिक्कयांच्यो प्रती (certified copies) दाखल करून पटोवंक मेळटात.
भारतीय पुरावो अधिनियमाच्या तिसऱ्या खंडांत पुरावो दाखल करप आनी ताचो परिणाम हेविशीं तरतुदी आसात. सिध्दीभार (Burden of Proof) आनी गृहीतकां (Assumptions) हो तातूंतलो पयलो विशय आसा. खंयच्याय पक्षकारान पुरावो दिलोना जाल्यार कायद्याप्रमाण जो पक्ष हारता, ताचेर सिध्दिभार आसता. आपलेवटेन निवाडो जावपाक जाय अशें दिसपी व्यक्तीन संबंदीत तथ्यां सिध्द करपाक जाय. आरोपीच्या निरपराधीपणाविशीं गृहीतक आसा. गुन्यांव पटोवन दिवपाची सगळी जापसालदारकी फिर्यादी पक्षकाराचेर आसता. जे व्यकातीकडेन ताबो आसा तो धनी अशीय एक गृहीत गजाल आसा. वैवाहिक जिणेंत वा घोव-बायलेमदीं फाटाफूट जातकच २८० दिसांभितर जल्मल्लें भुरगें त्याच घोव-बायलेपसून जल्माक आयलां अशें ग-हीत आसा. गर्भ-धारणेवेळाच्या काळांत, त्या जोडप्याच्या निलनाची अशक्यताय दाखयल्यारूच तातूंतल्यानच सुटका जावं येता. कांय तथ्यां खरीं आसलीं, तरीं तीं मुखार मांडपाक मेळनात. एके व्यकातीच्या निवेदनाचेर विस्वास दवरून दुसरी व्यक्ती वागली आनी हाकी लागून ते दुसरे व्यक्तीचेर बाधक परिणाम जालो जाल्यार निवेदन फट अशें म्हणपाक पयले व्यक्तीक बंदी आसा. हाका प्रतिष्टंभ (Estoppel) अशें म्हण्टात.
तथ्यसिध्दीखातीर गवायांचो आंकडो कितलो आसपाक जाय, हाचेर बंधन ना. पिराय कितलीय आसूं, शारिरीक आनी मानसीक अवस्था कशीय आसूं पूण प्रस्न समजून तर्कसंगत जाप दिवपी गवाय सक्षम अशें मानतात. बरप आनी कुरवांच्या आदारान मोनी व्यक्ती गवाय दिवपाक शकता.
पुरावो पटोवंच्या वेलार, न्यायालयांत दर एका प्रस्नाची जाप दिवंचीच पडटा. पूण लोकधारणेचे नदरेन कांय प्रस्नांक संरक्षण दिलां. न्यायाधिशाक न्यायालयांतल्या ताच्या आचरणाविशीं तशेंच घोव-बायलेचे जिणेंतल्यो ताणीं एकामेकांक कथन केल्ल्या गजालींविशीं सांगपाक तांचेर दबाब हाडूंक मेळना. अप्रकाशीत शासकीय कागद-पत्रांतल्यान मेळिल्ली म्हायती वरिश्ठांचे परवानगेबगर सांगपाक मेळना. सरकारी अधिकारी म्हणून तांकां विश्र्वासान दिल्ली म्हायती उकतावपाक त्या अधिकाऱ्यांचेर दबाव हाडूंक मेळना.
गुन्यांवाविशींची म्हायती सांगपी व्यक्तीक, ताचें नांव सांगपाक दंडाधिकारी, पोलिस जबरदस्ती करूंक शकनात. वेवसायाच्या निमतान वकिलांक मेळिल्ली म्हायती पक्षकारांचे परवानगेबगर उकती करूंक मेळना.
सुरवेक गवायाचो सरतपास (Examination in chief) उपरांत विरूध्द पक्षकारा कडल्यान उलटतपास (Cross examination) आनी ताचे उपरांत उलटतपासाविशीं स्पश्टीकरणाखातीर फेरतपास (Re-examination) हो नेम घालून दिल्लो आसा. सूचक प्रस्न (Leading questions) फकत उलटतपासणेंतूच घालपाक मेळटात. गवाय पयलीं कथन केल्ली गजाल ताका विरोध करपाक वा खरेंपण ताडून पळोवपा खातीर वापरपाक मेळटा. असभ्य आनी अपप्रचाराक प्रस्न विचारपाक न्यायालय बंदी घालूंक शकता.
न्यायालयामुखार दाखल केल्लो पुरावो तपासून पळोवपाची आनी योग्य त्या पुराव्याची निवड करून निवाडो दिवपाची जापसालदारकी आनी अधिकार न्यायाधिशाकडेन आसतात.
-अमोल थळी
पुरूम:मणिपूर राज्यांतली एक आदिवासी जमात. हे जमातीचे पोरणे कुकी आनी नवे कुकी अशे दोन पोटभेद आसात. पोरणे कुकींत ज्यो तेरा टोळयो आसात तातूंत पिरूम हे टोळयेचोय आस्पाव जाता. इंफाळ देगणाचे उंदेंतेक पुरूमांचीं चार खेडीं आसात. पुरूमम खुलेन सगळ्यांत व्हड आनी पोरणें खेडें आसा. तशेंच पुरूम टंपक , पुरूम चंगनिंग लॉंग, पुरूम चुंबांग हीं हेर तीन खेडीं आसात. दरेका खेड्याचो एक मुखेल अधिकारी आसता. ताका पिपू म्हण्टात. तशेंच, दरेका खेड्यांचे सामाजीक, धर्मीक सुवाळे आनी परबो आसतात. पुरूमांच्या खेड्यांत हेर टोळ्यांक रावपाक मेळना. ते लोक नवें खेडें वसयतना सोमार दीस पळोवन विधीपुर्वक सुवात वेंचतात.
सगळ्या पुरम खेड्यांनी लमण आनी रूइशांग अशो दोन भौशीक सुवाती आसतात. लमण हें नुंगचुंगवा ह्या देवाचें आनी धर्मीक कार्याचें स्थान आसता आनी रूइशांग हें ग्रामपंचायतीचें कार्यालय आसता. हे लोक गांवांतल्या श्रेश्ठ लोकांचें यादस्तीक म्हणून खेड्याचे वेशीर चवकोनी उंचवटे बांदतात. गांवांत मदीं तांचीं भौशीक बांय आसता.
गृहप्रवेशाच्या दिसा घरांतलो जाण्टो मनीस देवाच्या नांवान जमनीर
