समन्वय सादपाचो ताणें यत्न केलो आनी आपलें नवें तत्वगिन्यान कांय निबंदाच्या स्वरुपांत मांडलें. सैम आनी मनीस हे देवाचे दिव्य शक्तीचे अविश्कार आसात, हो मूळ सिध्दांत क्यूसेनस हाणें मांडलो. बायबलांतल्या मनशाचे पापमय जिणेची मीमांसा मध्ययुगीन क्रिस्ती विचारांचे मुळावण जावन राविल्ली. ही बुन्याद प्रबोधनकाळांत कोसळ्ळी. ताका क्यूसेनचें योगदान कारण थारलें. मनशाचे ऐहीक जिणेचें ध्रमीक पवित्र मुल्य प्रबोधन युगांत आपणायलें.
प्रबोधनकाळांत मनीस हो देवाची प्रतीमा, हे कल्पनेक म्हत्व आयिल्ल्यान नी अनंताचो वेध घेवपाची ताची शक्त सिध्द जाल्ल्यान मनशाच्या भवितव्याचो कारागीर मनीसूच थारलो. दैवगती नहय जाल्यार मनशाचें धाडसूच मनशाचें भवितव्य घडयता हो सिध्दांत ब्रुनोन स्थापन केलो. ब्रुनो हो प्रबोधन-तत्वगिन्यनाची जिवीताकडेन पळोवपाची मुळावी प्रवृत्ती स्पश्टपणान मांडपी हुतात्मो वीर जावन आसा. ताणें प्रबोधनकाळांतल्या मनशाचो आत्मविश्र्वास घट केलो. पूण दैवगती आनी शौर्य हांचेविंशी नाक्कोलो मॅकिआव्हॅली(1469-1572) हाणें आनीकूय विस्तारान मांडावळ केली. लेओन बातिस्ता आल्बेर्ती(1404-72) हाणेंय दैवगती विशींचे विचार माडले. मार्सील्या फिचीनो, निकोलेअस क्युसेनस आनी प्रबोधनकाळांतली धर्मीक मानवतावादची तेंगशी गांठिल्लो डेसिडीअरीअस इरेंस्मस हाणीं सर्वधर्मसमभाव आस्पावपी धर्मीक तत्वगिन्यान मांडलें आनी मानवी एकचाराची तात्विक बुन्याद रचली.
गणीततज्ञ, तंत्रज्ञ, कलाकार हाणीं परंपरागत पुस्तकी गिन्यानाक म्हत्व दिनासतना प्रत्यक्ष सैमाचो अणभवूच प्रमाण मानलो. मनशाचें सर्जनशील मन इंद्रियगम्य सैमाच्या आदारान आकार निर्मीती, आकार बदलता, असो प्रबोधनकाळांतले कलेचो म्हत्वाचो आशय जालो. प्रबोधनकाळांतले कलाकार हे सौंदर्याक फकत मानसीक अधिश्ठान अशें मानिनाशिल्लें. ताका सैमाइतलीच वास्वताय सा, अशें मानूंक लागलें. प्रबोधनकाळाच्या उत्कर्श काळांत बुध्दीगम्य सामान्य नेमांच्या रुपांतले सत्य आनी इंद्रीयगम्य अनंत खाशेलपणांनी भरिल्लो सैम हांची एकरुपताय मतींत आयली. धर्मीक मानवतावादान सैम हेंच ईश्वरी प्रगटन थरयलें. सैमीक मानवतावदाची बरीच उदरगत जालीं. आर्विल्ल्या विज्ञानयुगाची हीच बुन्याद जावन रावल्या.
लिओनार्दो द विन्सी हाणें परंरागत पुस्तकी गिन्यानाचेर चड विश्र्वास दवरिनासतना सैमाच्या पुस्तकाचेरुच चड भर दिवंचो अशें मत मांडले. गॅलिलिओन गिन्यानाचे दोन प्रकार सांगले- सैमांतल्यान अगणित वस्तूंचे गिन्न आनी बुन्यादी व्यापक तत्वांचें गिन्यान. कारण पयलो प्रकार अशक्य आनी दुसरो प्रकार शक्य आसा अशें ताणें मानलें. कारण दुसऱ्या प्रकारांत गणीत ज्ञान येता. ताची दिव्य गिन्यायकडेन तुळा जावंक शकता.
सोबितकाय आनी नियमबद्दताय हांचे एकरुपतायेची उत्कट संवेदना प्रबोधन संस्कृतायेचेर शेक गाजयत आशिल्ली. ही संवेदना कला आनी विज्ञान हांची बसकाच थारली. कोपर्निकस, कॅप्लर आनी गॅलिलिओ हांच्या प्रबोधनकाळांतल्या खगोल विज्ञानान पुर्विल्लें युग आनी मध्ययुग हांचेमदीं मान्या जाल्लें विश्र्वरचनाशास्त्रूय कोसळ्ळे. लिओनार्दो हो आर्विल्ल्या युगाचे सुरवातीचो पयलो सौमविज्ञानी. समाज कसो चलता आनी लोक वागतात हांचेर आदारिल्लें राज्यशास्त्र मॅकिआव्हॅलीन निर्माण केलें. ताणें बरयल्ल्या‘द प्रिन्स’ ह्. ग्रंथाक लागून इहवादी वा निर्धामी राजकारणी विचार अस्तंतेंत थिरावले आनी वाडूंक लागले. मॅकिआव्हॅली उपरांत पांच वर्सांनी जल्मल्लो दुसरो नामनेचो मानवतानादी राज्यशास्त्रकार टॉमस मोर (11478-1535) हाणें मॅकिव्हॅली परस वेगळेच तरेचें आदर्शवादी राज्यशास्त्र बरयलें.
परंपरागत राजकीय प्रथा तपासून सत्तेच्या राजकारणांतल्यान मुक्त असो समाज निर्माण कसो जातलो, हे परगटावपाखातीर ताणें युटोपीया (Utopia) हो म्हत्वाचो ग्रंथ बरयलो. बायबलांतल्या क्रिस्तान केल्लो दोंगरावयलो उपदेश आनी सेंट ञगस्टीन हाचे ‘इश्वरी नगरी’ हें पुस्तक ह्या दोन गजालींचो ताचेर बरोच प्रभाव आशिल्लो. ताका ईश्वरीनगरी निर्मुपाची नाशिल्ली जाल्यार ‘आदर्श मानवी नगरी’ निर्माण करपाची आशिल्ली.
इटलीउपरांत फ्रांस, नेदरलॅंड, स्पेन, इंग्लंड आनी जर्मनी ह्या राश्ट्रांनी प्रबोधनाची चळवळ ल्हव ल्हव पातळ्ळी आनी ताका लागून नवी कला, काव्य, साहित्य, तंत्रविज्ञान आनी विज्ञान हांचे नवे नवे आविश्कार जावंक लागले. प्रबोधनाची ही प्रेरणा वेगवेगळ्या रुपांनी युरोपाच्या अस्तंत देशांनी आकाराक आयली आनी ती इतीहासीक संक्रमणांतल्यान आर्विल्ल्या विज्ञानयुगाची थीर अशी बसका जाली. -कों.वि.सं.मं.
प्रभाकर: ( जल्म: 1769, मारुड, रत्नागिरी, मरण : 1843). एक नामनेचे शाहीर. ताचें पुराय नांव प्रभाकर जनार्दन दातार. तो जातीन चित्पावन ब्राह्मण आशिल्लो. ताचो जल्म नाशिक लागशिल्ल्या गंगापूर गांवात जालो. पिरायेच्या पंदरा-सोळा वर्सासावन तो कविता करुंक लागलो. गंगापूरसावन पुण्याक वतकच तो रास्ते हाचेकडेन कारकून म्हूणून काम करुंक लागलो. थोड्याच काळांत ताच्या कवनांची नामना सगळेकडेन पातळ्ळी. तमासगीर लोकूय ताच्या कवनांची मागणी करुंक लागले, तेन्ना तो गंगू हैवनीच्या फडांत गेलो. सवाई माधवराव आनी दुसरो जीराव हांच्या काळांत ताची नामना पेशव्याच्या दरबारांत पावली. बाजीरावाचेर ताणें 30- 40 लावण्यो बरयल्यो. पुराणीक कथांचेर आनी देवदेवतांचेरुय ताणें जायती पदां रचल्यांत. तेभायर ताणें बरपूर पोवाडे रचल्यात. ताणें चडशे वीर,श्रुगांर आनी करुणा अशें तीन रस आळयल्यात. अचूक शब्दयेवजण, रेखीव रचना आनी चितवेधक वर्णनशैली आदी उल्लेख करपासारखीं खाशेलपणां ताच्या कवनांनी दिसतात. पेशवाईविशीं ताका खुबूच ओड आशिल्ली. देखूनूच ताणें खडर्याचे झूज, रंगाचो दरबार, सवाई माधवरावाचें मरण, बाजीरावाचो राज्यनशा आदी विशयांचेर भरपूर पोवाडे रचल्यात.
पेशवाईचो अस्त जातकच प्रभाकराचेर खुबूच वायट दीस आयलें. पोट भरपाखातीर फुडें ताका मुंहय,ठाणें, बडोदें शाऱांनी भोंवडी करची पडली. ह्या काळांत तो व्हड व्हड वेपारी आनी श्रीमंत लोक हांचेरुच कवनां करुन गावंक लागलो. निमाणच्या काळांत तो दारादारांनी डफ घेवन भोंवतलो.
प्रभाकराक हिंदी आनी उर्दू भाशांचेंय गिन्यान आशिल्लें. ताच्यो कांय हिंदी कविताय उपलब्ध आसात. -कों.वि.सं.मं.
