पुर्तुगेज वसाहतकार गोंयांत आयले तेन्ना, सुरवेचीं कांय दशकां तांच्या शेकातळा फकत इलास (तिसवाडी), बार्देस आनी सालसेत म्हाल आशिल्ले. तांच्या वांगडा वेगवेगळ्यो मिशनरीय आयिल्ल्यो. गोंयांत येनाफुडे त्या मिशनरींनी थळाव्या लोकांक बाटोवपाचो वावर नेटान सुरू केलो. बाटोवपाचो वावर चालींत हाडपाखातीर ते थळाव्या हिंदू लोकांक खूब त्रास करपाक लागले. हाका लागून त्या तीनूय म्हालांतले लोक आपआपल्या कूळदेवतांक वा ग्रामदेवतांक घेवन फोंडा म्हालांत आयले. उपरांत त्या लोकांनी थंय आपआपल्या देवतांचीं देवळां उभारलीं. हाका लागून फोंडा तालुक्यांतल्या वेगवेगळ्या गांवांनी सद्या शंबरांवयर देवळां पळोवपाक मेळटात.
१९०५ त पुर्तुगेज सरकारान गोंय नकाशा संबंदी केल्ल्या सर्वेक्षणांत फोंडा शाराचो उल्लेख नाशिल्लो. सद्या फोंडा म्हणून प्रसिद्ध आशिल्ल्या शाराचो चडसो वाठार कवळ्यां गांवचो (Aldeia de Queula) एक भाग आशिल्लो. त्या नकाशांत फोंडा म्हालाचें वा गांवाचें वेगळी कोमुनिदाद म्हणून वा खंडवसुली वळेरींत नांव नाशिल्लें. त्या तेंपार कवळ्यां गांवाक जोडून आशिल्लो दुर्भाट गांव हेंच त्या भागांतलें मुखेल वेपारी केंद्र आशिल्लें. त्या काळांत सद्याचो दुर्भाट गांव दुर्भाअवाडी म्हणून प्रसिद्ध आशिल्लो. विसाव्या शेंकड्याच्या मध्याक लेगीत दुर्भाटवाडीची लोकसंख्या फोंडा शारापरस चड आशिल्ली. दुर्भाटवाडीची लोकसंख्या थंय आशिल्ली भातकांडपाची आनी पिठ दळपाची गिरण, घाणो, हातमाग, बाजारपेठ ह्या सगळ्यां वयल्यान त्या तेंपार फोंडा शाराच्या भोंवतणच्या वाठाराचे दुर्भाटवाडीच एक मुखेल व्यापारी केंद्र आशिल्ल्याचें सिद्ध जाता. फोंडा गांव त्यावेळार मुखेलपणान शेतकामत्याचोच गांव आशिल्लो. तेल काडपाक, भात कांडपाक वा हेर सामान घेवपाक आनी विकपाक फोंडेच्या लोकांक दुर्भाटवाडी होच बाजार लागीचो आशिल्लो अशें सांगतात.
मध्ययुगांत आदिलशाहान उबारिल्लो किल्लो आनी उपरांत तेज सुवातेर संभाजीन उबारिल्लो मर्दनगड किल्लो हाका लागून फोंडा गांवाक राजकीय म्हत्व प्राप्त जालें. पूण त्या तेंपार फोंडा गांवची व्हडलीशीं सुदारणां जाली ना. फकता डावपेचाचें केंद्र आनी झुजांमळ म्हणून त्या म्हालाचो उपेग जालो. नवे काबीजादींत फोंडा म्हाल पुर्तुगेजांचे सत्तेखाल आयले उपरांत ताणीं भोंवतणच्या वाठारांतलें फोंडा हें आपलें मुखेल कारभारी केंद्र केलें. मामलेदार, न्यायालय, नगरपालीका ह्यो तालुका कचेरी तशेंच पोस्ट कचेरी थंय सुरू केल्यो आनी ताका शाराचो दर्जा दिलो. ताणीं आठवड्याचो बाजारूय थंय सुरू केलो. पणजेसावन मडगांव वचपी मुखेल रस्तो फोंडा शारांतल्यान गेल्ल्यान त्या शाराचें म्हत्व वाडत गेलें. उपरांत बेळगांव वचपीय रस्तो फोंडा शाराक जोडलो. मागीर ल्हव ल्हव करून भोंवतणच्या गांवचे ल्हान ल्हान रस्ते फोंडा शाराक जोडिल्ल्यान दुर्भाटवाडीचे म्हत्व आपसुकूच उणें जालें. येरादारीची सुदारणां, आठवड्याक दोन खेपे भरपी बाजार, घरां बांदपाक शारा भोंवतणीं आशिल्ली उक्ती सुवात, वेपार पेठ आनी वाडटें उद्देगीकरण हाका लागून फोंडा शाराचें म्हत्व वाडतूच गेले.
आदल्या तेंपार गोंयांत तीन वैदिक पाठशाळा आशिल्ल्यो. तातूंतली एक कवळेच्या मठांत आशिल्ली. ते पाठशाळेंत गणित आनी धर्मीक शिक्षणाचेर चड भर दिताले. दादा वैद्य हाणें आपलें मुळावें शिक्षण तेच पाठशाळेंतल्यान घेतिल्लें. मुखार दादा वैद्यान कवळें-कपिलेश्वर देवळांतले अग्रशाळेंत इंग्लीश माध्यमिक शाळा सुरू केली. ते शाळेचें नांव ताणें ‘विद्याप्रसारक मंडळ’ अशें दवरलें. फोंडा शाराची सुदारणां जाली तशी ती शाळा फोंडा हाडली. सद्या ती शाळा ए. जे. आल्मेदा ह्या नांवान प्रसिद्ध आसा.
गोंयच्या हेर तालुक्यांपरस फोंडा म्हालांत चड देवळां आसा तशेंच नाट्य, कला आनी संगीत मळारूय ह्या म्हालांतल्या कांय कलाकारानीं गोंयांक नामना जोडून दिल्या. देखून कांय लोक फोंडा म्हालाक गोंय राज्याची ‘संस्कृतीक राजधानी’ अशें म्हण्टात.
म्हालांतलीं कांय प्रसिद्ध देवळां – नागेश आनी महालक्ष्मी (बांदोडें); रामनाथ (रामनाथी); शांतादुर्गा (कवळें); नवदुर्गा (मडकय, कुंडय, बोरी, खांडेपार); गणपती (खांडोळें, फर्मागुडी); देवकीकृष्ण रवळनाथ (माशेल); म्हाळसा (म्हाड्डोळ); मंगेश (मंगेशीं); अनंत (सावयवेरें); कामाक्षी (शिरोडें); लक्ष्मीनृसिंह (वेलिंग); विजयादुर्गा (केरी); कपिलेश्वर (कपिलेश्वरी); शापूर – फोंडेची साफा मशीदूय प्रसिद्ध आसा.
लोकोत्सव – प्रियोळचो हिंदू – गावडा जागोर; म्हाड्डोळचो शिगमो आनी जायांपुजा; माशेलचो चिखलकालो; मडकयचो रथोत्सव; कवळेंचो केर; बोरयेचीं दिवजां; रामनाथी आनी नागेशीचो सांगोड आनी बांदोडेची तोक्या जात्रा.
कांय नामनेच्यो व्यक्ती – रामचंद्र पाडुरंग वैद्य (आयुर्वेदाचार्य); अ. का. प्रियोळकार (संशोधक); सखाराम गुडे (वैज); बा. भ. बोरकार, लक्ष्मणराव सरदेसाय, मनोहरराय सरदेसाय, रवींद्र केळेकार, पुंडलीक नायक, बा. द. सातोस्कार, फोंडूशास्त्री करंडे, महेश्वरशास्त्री सुखठणकार, शंकर रामाणी, राणू नायक, डॉ. दत्ताराम सुखठणकार, वि. स. सुखठणकार, वि. ज. बोरकार (साहित्यिक); सुरश्री केसरबाई केरकार, दिनानाथ मंगेशकार, वझे बुवा, पंडित जितेंद्र अभिषेकी, लता मंगेशकार, उषा मंगेशकार, आशा भोसले, ह्रदयनाथ मंगेशकार, जोत्स्ना भोळे, गिरिजाताई केळेकार, रामनाथबुवा मठकार (गायन); नरहरी वळवईकार, रघुवीर नमशीकार (गायन-वादन); मलबाराव सरदेसाय (पखवाज); तुळशीदास बोरकार (हार्मोनियम); काशिनाथ शिरोडकार, मास्टर दत्ताराम, मा. गंगाराम (नाटकां); एम्. बॉयर, शालिनी म्हाड्डोळकार (तियात्र-फिल्म); दयानंद बांदोडकार (राजकारणी-उद्द्योजक); कामील पेरैर, सुरेश केरकार (स्वातंत्र्य सैनिक).
- कों. वि. सं. मं.
फोंसेक, फेरदीनांद जे. D.D.:
मुंबयचो सहाय्यक बिशप. ताचें घराणें मुळचें हळदोणें, बार्देसचें. उपरांत तो मुंबय स्थायीक जालो. धर्मीक शिक्षण घेतले उपरांत १९५४ त तो पाद्री जालो. १९८० त तो बिशप जालो. उपरांत तो मुंबयच्या आर्किडायोसिझीचो वावर करूंक लागलो.
- कों. वि. सं. मं.
फोर्ड घराणें:
अमेरिकेंतल्या मोटार गाडयांच्या उद्देगाचे प्रवर्तक घराणें. विसाव्या शतमानांतल्या पयल्या तीन दशकांच्या काळांत संवसारीक नामनेची ‘फोर्ड मोटर कंपनी’ उदयाक येवन विकसीत जाली. हॅन्रीप फोर्ड हो हे संस्थेचो संस्थापक (३० जूलय १८६३ – ७ एप्रिल १९४७). फोर्ड घराणे मुळचें दक्षिण आयर्लंडांतलें; तांचे पुवर्ज अमेरिकेंत येवन
