भारतांत अध्यात्मीक मळार तंत्रमार्गान म्हत्वाची सुवात मेळयल्या.
कांय तंत्रीक आचार ऋग्वेद काळांतूय रूढ आशिल्ले, अशें जाणकारांचें मत आसा.अथर्व वेदाचो आनी तंत्राचो संबंद सामको लागींचो आसा.भारतीय झुजाउपरांतच्या आनी बुध्दा पयलींच्या अशा सुमार दोन हजार वर्सांच्या काळांत भारतांत तंत्रधर्म सगल्याक चलतालो.महाभारताच्या शांतीपर्वांतूंय तंत्रीक परिभाशा वापरिल्ली दिसता.मध्ययुगांतल्या धर्मीक साहित्यावयल्यान कळटा,तंत्रांक अवैदीक मानपाची प्रथा आशिल्ली. पूण फुडें भौसांत तांचो प्रसार वाडिल्ल्यान ब्राह्मणांनीय तांचो स्विकार करून तांचें म्हत्व वाडयलें.
तंत्रशास्त्र हें वेगवेगळ्या लोकवेदांचें, देव-देवतांचें आनी लोकप्रचलीत अनुश्ठानांचें विकसीत रूप. मध्ययुगांत हो लोकधर्म सगल्याक पातळ्ळो आनी चडश्या संप्रदायांनी ताचो स्विकार केलो.वैदिकांचें संध्येंतूय तंत्रीक प्रक्रिया आयल्यो. ल्हव ल्हव तंत्रीक साधना तयार जाल्यो.तंत्रीक साधनेंत वेळोवेळ विदेशी आचारांचोय प्रभाव पडलो, अशें दिसता. हो विदेशी प्रभाव इ.स. आठव्या ते बाराव्या शतमानांचेमजगतीं पडलो आसूंक जाय. कारण त्या काळांत चीन, तिबेट, मोंगोलिया, गांधार, ह्या देशांकडेन भारताचें दळणवळण चलतालें.
तंत्रसाहित्य हें खूब पुर्विल्लें, विशाल आनी व्यापक. अॅलव्हॅलॉन हाच्या मताप्रमाण तंत्रग्रंथांचो आंकडो एक लाखापरस चड आशिल्लो. वाराही तंत्राच्या मताप्रमाण देव, ब्रह्म आनी पातळ ह्या तीन लोकांमदीं तंत्राचे णव लाख श्र्लोक आसून, भारतांत एक लाख आसात.अॅलव्हॅलॉनच्या मताकडेन हें मत जुळटा. कांय तंत्रग्रंथ खुबूच पोरणे म्हळ्यार इ.स.पयल्या शतमानांतले आसात.कांय गुप्तकालीन लिपींत बरयल्ले आसात.दक्षिण भारतांतल्या शैव आगमांचो उल्लेख पल्लव राजांच्या सव्या शतमानांतल्या शिलालेखांत आसा. बौध्द तंत्रांचो आंकडो बरोच व्हडलो आसून, तातूंतलीं कितलींशींच इ.स. पयल्या शतमानांतलीं आसात. सातव्या आठव्या शतमानांनी कितलींशींच बौध्द तंत्रां तयार जालीं.इ.स. च्या आठव्या शतमानांत गुप्त लिपींत बरयल्लो ‘श्वासतंत्रसंहिता’ नांवाचो एक ग्रंथ नेपाळांत सांपडलो.
उपनिषदां, सुत्रां, मूलतंत्रां, सारग्रंथ, विधी-विधानसंग्रह, विवरणात्मक ग्रंथ आनी सातंत्र प्रबंध अशे तंत्रांचो वेगवेगळे प्रकार आसात. शैव, शाक्त आनी वैष्णव ह्या पंथांचीं बरींच तांत्रिक उपनिषदां उपलब्ध आसात.कितल्याशाच तांत्रिक ग्रंथांची रचना बंगालांत जाली.बंगाली तांत्रिकांनी तंत्रमार्गांतल्यान अनैतिक वामाचार सोडले आनी तांत्रिक विधींक नवो अर्थ प्राप्त करून दिलो.
शैव, शाक्त, गाणपत्य, सौर,वैष्णव ह्या विंगड विंगड संप्रदायांच्यो तांत्रिक देवता वेग़वेगळ्यो आसात.शैव तंत्रांत आदिनाथ महाकाल हो मुखेल. गाणपत्य तंत्रांत महागणपती, विरिगणपती, शक्तीगणपती, विद्यागणपती, हरिद्रागणेश, उच्छिष्ट गणेश, लक्ष्मी विनायक, हेरंब, वक्रतुंड, एकदंत, महोदर, गजानन,लंबोदर,विकट आनी विघ्नराज ह्या गणपतीच्या रूंपाची उपासना चलता. सौर तांत्रिक देवतांमदीं व्हडलीशी विविधताय ना. चंद्र, मार्तंडभैरव आनी अग्नि हे तीन देव सुर्याकडेन संबंदीत आसात.वैष्णव तंत्रांत विष्णूचे कितलेशेच अवतार आनी जायतीं रूपां ह्यो देवता थारल्यात. लक्ष्मीवासुदेव वा लक्ष्मीनारायण हें वैष्णव तंत्रांतलें विष्णूचें मुखेल रूप.शाक्त तंत्रांत विद्या आनी नित्या अशे देवतांचे दोन मुखेल प्रकार मानल्यात.शाक्त तंत्रांत कालीचे कितलेशेच भेद आनी रुपां सांगल्यांत. वेगवेगळ्या आधिभौतिक आनी आध्यात्मिक शक्तींचे प्राप्तीखातीर शक्तीदेवतेच्या ह्या रूपांची उपासना करतात.
जैन तंत्रां- जैन तांत्रिक शक्तीशिध्दांत मानतात.दरेक पदार्थांत शक्त आसा आनी आत्मो अक्षय आनी अनंत शक्तीचो कोश आसा. देव-देवतेचें ध्यान केल्यार ती देवता मूर्तरूप जाता आनी मागीर ते मुर्तींतल्यान शक्तीचो प्रवाह उत्पन्न जाता,अशें जैन तांत्रिकांचें मत आसा.जैन तांत्रिकांनी मनशाचे मानसिक शक्तींची विस्कटावणी करून तंत्रसाधने वरवीं त्यो शक्ति विकसीत करपाचेर भर दिला.
भक्ति, आचार क्षेत्रांतलें गुरूचें माहात्म्य, मंत्र, बीज, कुंडलिनीयोग,मुद्रा, उत्सव ह्यो गजाली हेर तंत्रांप्रमाणूच जैन तंत्रांतूय आसात.जैन तंत्रांत पंच मकार दिवंचे प्रयोग मात वर्ज्य मानला.
जैन तंत्राचें पुर्विल्लेंपण पार्श्वनाथाच्या काळाइतलें पोरणें.जैन मंत्रसाधकांत पार्श्वनाथाचे पुजेक खूब म्हत्व आसा.भद्रबाहू हो तंत्रसाधनेच्या आद्याचार्यांतलो एक अशें मानतात.इ.स. तिस-या शेंकड्यासावन इकराव्या शेंकड्यामेरेन मानवदेवसूरी, वादिवैताल शांतीसूरी, शिध्दसेन दिवाकर,मानतुंगसूरी, हरिभद्रसूरी, सीलगुणसूरी, बाणभट्टिसूरी, वीरमणी,शांतीसूरी आनी सुराचार्य ह्या जैन तंत्राचार्यांनी मंत्रविद्येचो प्रसार केलो.
इ.स.च्या इकराव्या शेंकड्याउपरांत यशोभद्रसूरी, अभयदेव, वीराचार्य, जिनदत्त, वादिदेव,मलयगिरी, सागरचंद्र, धर्मघोष, पूर्णकलशगणी,जिनप्रभ, मेरूतुंगसूरी, जिनचंद्र, शांतीचंद्र, यशोविजय, मेघाविजय, वीरविजय हे जैन मंत्रज्ञ जावन गेले.आर्विल्ल्या काळांत मिहनलाल, शांतीविजय आनी जयसिंहपूरी हीं नांवां उल्लेख करपासारकीं आसात.
जैन तांत्रिकांचे सगले बीजमंत्र ‘ह’ ह्या अक्षरान सुरू जातात. तांच्या सगल्या मंत्रांमदीं ‘परमेष्ठीमंत्र’ हो पवित्र अशें मानतात. जैनांच्यो तांत्रिक देवता अश्यो: सरस्वती, अंबिका,कुबेरा,पद्भावती,सिध्दार्यिका,इंद्राणी, विधिप्रभा,अक्षुप्ता आनी चक्रेश्वरी.
बौध्द तंत्रां: स्वता: गौतम बुध्द हो तांत्रिक तत्वांचो पुरस्कार करपी आशिल्लो,अशें डॉ. विनयतोष भट्टाचार्य हाणें म्हळां.त्त्व संग्रहाचो कर्तो शांतरक्षित आनी टिकाकार कमलशील हाणें बुध्दाक स्पश्टपणान तंत्रप्रवर्तक अशें म्हळां.
इसवी सनाच्या सुरवातीच्या काळांतूच बौध्द साहित्यांत तांत्रिक तत्वांची चर्चा सुरू जाल्लेऐ दिसता. बौध्द तंत्रमार्गाच्या वेगवेगळ्या आंगांची विस्कटावणी करपी पयलो म्हत्वाचो ग्रंथ म्ह्ळ्यार ‘मंजूश्रीमूलकल्प’. हो ग्रंथ शाक्यमुनी आनी मंजूश्री हांच्या संवादांतल्यान प्रगट जाला. तातूंत मंत्रसाधना,यक्षयक्षिणी, साधनेंतलें बायलेचें म्हत्व, मुद्रा, मंडल, अभिशेक, अभिचार ह्या गजालींची विस्कटावणी आयल्या. बौध्द तंत्राचेर सुरवातीक सावन शैव प्रभाव आशिल्लो. बौह्द तांत्रिकांनी विष्णू आनी रूद्र ह्या दोन देवांचो स्विकार केला. इ.स.चवथ्या शतमानापयलीं ‘तथागतगुह्यकतंत्र’ वा ‘गुह्यसमाजतंत्र’ हो आनीक एक म्हत्वाचो तांत्रिक ग्रंथ तयार जालो.ह्या ग्रंथांत शुन्यवाद आनी विज्ञान हांच्या अधिष्ठानाचेर तांत्रिक बौध्दमताचें स्वरूप उकतायलां.हे उपरांत कितल्याशाच शास्त्रकारांनी तंत्रसाधनेचेर शेंकड्यांनी ग्रंथ बरयले.
बौध्द तंत्रां संस्कृत भाशेंतूच रचल्यांत. हिंदू तंत्रां जशीं शिवोक्त समजतात. तशीं बौध्द तंत्रां बुध्दोक्त अशें समजतात. मुखेल बौध्द तंत्रांचीं नांवां अशीं-प्रमोदमहायुग, परमार्थसेवा,पिंडीक्र्म, संपुटोदभव, हेवज,
