जालो. ‘रासो’ काव्य डिंगलांत आसून, तातूंत पिंगलाचोय स्पाव जाता. गोरख-नाथ आदीम अवस्थेची रचनाकार आसा. पूण कबीराचे भाशेची आदारशिला ब्रज भाशाच. गुरु ‘ग्रंथसाहिबा’त प्रचीन कवींची जीं पदां आसात तातूंत जयदेव, नामदेव, कबीर ह्या संतांची तशेच गुरु नानकाची भाशाय ब्रज आसा. अमीर खुसरौ हाणें ब्रज भाशेवांगडाच खडी बलिंतूय रचना केल्या.
ब्रज भाशेक स्थायी रुपांत प्रतिश्ठीत करपी वल्लभाचार्य हाणें काशीत शिक्षण आनी दिक्षा घेवन चिंतन- मनन करतकच ‘ब्रज’ हें आपलें केंद्र दवरलें आनी गोवर्धन पर्वताचेर श्रीनाथजीचे उपासनेच्या माध्यमांतल्यान ब्रज संस्कृती समृध्द केली. ब्रज संस्कृती, ब्रज भाशा, ब्रज संगीत, ब्रज कला हांचेर कृष्णभक्तीचो आनी वल्लभ संप्रादयाचो स्थायी प्रभाव आसा.
1523 वर्सा सूरदासान वल्लाभाचार्या कडल्यान दिक्षा घेतली. कांय तेपान कुभनदास, परमानंददास आनी कृष्णदास हे तीन कवी ह्या संप्रदयांत आयलें. वल्लाभाचार्या उपरांत ताचो पूत विठ्ठल हो संप्रादयाचे गादयेर आयलो. ताणें आपल्या बापायचे कार्य मुखार व्हरचे पासत ह्या तीन कविवांगडां गोविंदस्वामी, नंददास, छीतस्वामी आनी चतुर्भुजदास ह्या आपल्या शिश्यांक घेवन कविचें अश्टक स्थापन केलें. ब्रज भाशेच्या कविंभितर सूरदास हो कवी सगळ्यांत पयलो आनी सगळ्यांत श्रेश्ठ मानतात. ‘सूरसारावलि’ आनी ‘साहित्य लहरी’ ह्यो सूरदासाच्यो कृती मानतात. पूण भगवंताचो आदार घेवन बरयल्लो ‘सूर-सागर’ हो ताचो म्हत्वाचो ग्रंथ. अश्टतासांच्या हेर सात कविभितर परमानंनदास आनी नंददास ह्या कविंकूय खूब नामना मेळ्ळी. ह्या अश्टतासांच्या कवींभायर वल्लभ संप्रदायंत हेर कवी आशिल्ले. तेच भाशेन हित हरिवंशप्रणीत ‘राधावल्लभ पंथ’ आनी ‘हित्तचौरासी पंथ’ हांमींय ब्रज भाशेच्या काव्याक मानादीक सुवात मेळोवन दिल्या.
संप्रादाया भायर रावन ज्या कवींनी ब्रज भाशा सम-ध्द केली अशा कविंभितर तुलसीदास, मीराबाई, रसखान, रहीम, सेनापती हांचो आस्पाव जाता. वाङमयीन अवधी भाशेंत बरयल्लें ‘रामचरितमानस’ ही तुलसीदासाची उत्कृश्ट रचना आसून रामकथेखातीर ताणें हेर भाशाशैलींचोय उपेग केला. ‘कवितावलि’ आनी ‘गीतवली’ ह्यो ताच्यो ब्रज भाशेच्यो कृती आसात. पूण सगळ्यांत चड नामना आसा ती ताचे ‘विनयपत्रिकेची’. भास ही वाङमयीन ब्रज भास आसून काव्याचे नदरेन ‘विनयपत्रीका’ ही त्या युगाची सगळ्यांत श्रेश्ठ रचना. मीराबाईचे ब्रज भाशेंत गुजराती वा राजस्थानीची सया आसा. रसखाना आनी रहीम हे दोगूय धर्मान मुसलमान आशिल्लें, पूण तांचेर भारतीय संस्कृतीचो आनी भक्तीचो इतलो प्रभाव आशिल्लो, ते उच्च कोटीच्या हिंदू भक्तांत लेगीत अनुकरणीय जावन आशिल्लें. ह्याच संदर्भान नरोत्तम दास आनी सेनापती ह्या दोन कवीचोय उल्लेख येता. नरोत्तमाची फकत ‘सुदामा-चरीत’ ही एकूच उपलब्ध आसून दुसरी रचना ‘ध्रुव-चरित’ हिचो फकत उल्लेख मेळटा. सेनापतीचो ‘कवित्त रत्नाकर’ आनी ‘काव्यकल्पटुम’ हे दोन नामनेचे ग्रंथ आसात.
राजदरबारांतलें साहित्यः अकबराच्या काळांत मोगल सत्ता खूब थिरावली. त्या वेळार अकबरान ब्रज भाशेक खूब प्रोत्साहन दिले. ताणें स्वता ब्रज भाशेंत एक छंद बरयलो. ताच्या दरबारांतले कांय कवी ब्रज भाशेंत कविता करताले आनी दरबारी लोक तांकां कवी मानताले. अशा दरबारी कवीभितर महापात्र नरहरी बंदीजन, महाराजा तोडरमल,बीरबल, कवी गंग हांचो आस्पाव जाता. भक्तकवी आनी संगीतकार राजदरबारांत वचनाशिल्ले, पूण दरबारी लोक तांचेकडेन शिकपाखातीर येताले आनी उपरांत दरबारांत तांची नक्कल करपाचो यत्न करताले. अकबाराच्या काळांतलो बनारसीदास हो क नामनेचो ब्रज भाशी कवी. ताणें ‘अर्थकथानक’ नांवान आपली 55 वर्सा पिरायमेरेनची आपजीण बरयल्यात. ही हिंदीतली पयलीच आपजीण. गुरु गोविंदसिंह हाणें बरयल्ले विचीत्र नाटक हे दुसरे आत्मचरित्र. दोनूय ब्रज भाशेच्या पद्यांत आसात.
1643 ते 1843 ह्या दोनशे वर्सांच्या ब्रज साहित्याची खूबशीं खाशेलपणां आसात. ह्या युगांत फकत ब्रज भाशेंत साहित्याची निर्मिती जाल्या.वायव्ये वटेन शीखा आनी दक्षिणेंत मराठे हांचेभायर उदेंत आनी अस्तंतेकडले प्रदेश लेगीत हींदीच्या नांवाचेर फकत ब्रज भाशेचोच उपेग करताले. भक्तीचे सुवातेर शृंगार वा प्रतिक्रिया म्हणून वीररसाक काव्याचो विशय करुन वा नितीविंशीची सादी- सोपी कविता बरोवन जनतेक बऱ्या मार्गार हाडपाचो यत्न करप हें ब्रज भाशेचें एक खाशेलेपण आनीक एक खाशेलेपण म्हळ्यार सहजतायेन येवजल्लें कवितेबदलां कृत्रीम कवितेचो यत्न करप तशेंच आपलो वचक बसोवपाखातीर काव्यरचनेचे सुवातेर काव्यशास्त्राचे वर्णन करप.
मोगलांची सत्ता वाडत गेली तशी तांचेभितर दुस्मानकाय लेगीत वाडली. भावाक मारुन, बापायक बंदिस्त करुन एक नवो राज्यकर्ते गाद्येर बसपाक लागलो. तेन्ना पंजाब, महाराष्ट्र आनी बुंदेलखंडांतल्यो राश्ट्रीय संघटना बळीश्ट जावंक लागल्यो. तांणी एकठांय येवन देशाक परक्यांपासून मुक्त करपाचे थरयलें आनी आपलें राज्यवेवस्थेक राश्ट्रीय पांडोव मेळोवन दिलो. ह्या शक्तींनी ब्रज भाशा आपणायलीं आनी वीरकाव्याक आलासिरो दिलो. वैश्णव भक्ती आनी शक्तीची उपसना लोकप्रिय जाली. ह्याच काळांत राम, शिव, शक्ती, हनुमान ह्या देवतांचेर ब्रज भाशेंत अदीक प्रभावी वीरकाव्याची रचना जाली. अशा साहित्याक चड करुन छत्रपती शिवाजी आनी गुरु गोविंदसिंग हांचो आलाशिरो मेळ्ळो.
उत्तर मध्ययुगांत तीन प्रकारांचे साहित्य आशिल्लें. काव्यशास्त्रीय प्रेमप्रधान आनी अभ्युत्थानपर ब्रज भाशा हिंदीत पयले फावट काव्यशास्त्राविंशी शेंकड्यांनी ग्रंथ बरोवप जाले. त्या ग्रंथात अलंकार
