हांगाच्या दोंगुल्ल्यांच्या मुळसांत आनी देंवत्यांचेर सदापाचवीं उरपी रानां आसून तातूंत होपिया ओडोरॅटा, प्लँचोनिया अंदमॅनिका, चालन, बाधर, टेंबुर्णी ही वनस्पत सांपडटा. डिजोक्लोआ, अंदमॅनिका, नीटलीझ, अॅनसिस्ट्रोकलॅडस ह्या जातींच्यो वाली हांगा खूप प्रमाणांत आसात.
उद्देगधंदे, शेतवड आनी नागरी विकास घडोवन हाडचे खातीर हालींच्या तेंपार साबार रांना मारुन उडयल्यांत. हाका लागून भारतीय झाडांच्यो साबार जाती काबार जावपाक पावल्यात. ह्या झाडांचे नमुने फुडाराक उरचे म्हूण तांच्यो जाती वनस्पताक पोरसांनी (Botanical Gardens) आनी राश्ट्रीय उद्यानांनी राखीन दवरल्यात.
मोनजातः भारतांत भूंयेचे आनी हवामानाचे वेगवेगळे प्रकार आशिल्ल्यान हांगा तरेकवार मोनजात दिश्टी पडटा. बारीक बारीक किडे (जीव) ते व्हड प्राणी मेळून भारतांत सांपडपी मोनजातीचे सुमार ७५,००० उपगण (वर्ग० आसात. हातुंतले सुमार २,५०० नुस्त्याचे, १५० जलस्थलचर (amphibian), ४५० सरपट प्राणी (reptiles), २,००० सवण्यांचे, ८५० सस्तन (mammals) प्राण्यांचे वर्ग आसा त. उरिल्ल्या वर्गांनी फाटीकणो नाशिल्ल्या (invertebrates) जिवांचो आस्पाव जाता.
भारतांत सांपडपी सस्तन वर्गांत हत्ती, रान रेडो, निलगाय, चौशिंग (चार शिंगां आशिल्ले सांबर), हरण, शींव, वाग, बिबळो, वेगवेगळ्या जातींचीं मांजरां, मुंरूस, कोलो, वांस्वेल, रान दुकर, गेंडो, गवो, माकड तशेंच हेर मांसाहारी आनी शाकाहारी मोनजातिंचो आस्पाव जाता. पाडे आनी हत्ती हांचो उल्लेख प्राचीन भारतीय साहित्यांत लेगीत मेळटा. सद्या आशियाई जातीचो हत्ती भारताच्या ईशान्य आनी दक्षिण रानांनी मेळटा. आशियाई हत्ती हो आप्रिकन हत्तीपरस ल्हान आसता. 'न्हिनोरोरॉस सूनिकेर्निस' हे जातीचे गेंडे आसाम आनी अस्तंत बंगालच्या रानांनी सांपडटात.
भारतीय शींव सद्या फकत गुजरात राज्यांतल्या गीर रानांत सांपडटा. बंगाली वाग हो भारताचो राश्ट्रीय प्राणी आसून, तो भारतांतल्या सगळ्या रानांनी सांपडटा. वागाचे कातीक आनी हाडांक खूब मागणी आशिल्ल्यान वागाची खूब शिकार जाता. हाका लागून १९७४ सावन वागांची जतनाय घेवपाखातीर १८ वेंचीक क्षेत्रांत, केंद्र सरकारान 'प्रॉजेक्ट टायगर' ही वागांक राखून दवरपाची येवजण अंमलांत हाडल्या. बिबटे दाट रानांनी दिश्टी पडटात. चित्त्याचें प्रमाण लागीं लागीं भारतांतल्यान काबार जायत आयलां. रान माजरां खूब प्रमाणंत सांपडटात. कस्तुरी माजर,मुंगूस, मार्टेन हे मांसाहारी प्राणी सगळेकडेन सांपडटात. काश्मीर देगणांत खूब जातीचे लांडगे आसात. कोले सगळ्या वाठारांनी दिश्टी पडटात. हिमालय वाठारांतलीं मातये कोराचीं वांस्वेलां, काळी वांस्वेलां (सेलेनार्क्ट तिबेटॅनस) आनी सादारण वांस्वेलां (मेलेर्सस आर्सिनस) सगळ्या रानांनी सांपडटात. सुस 'स्कोफा किस्टॅटस' हे जातीचे रानदुकर भारतांत खूब प्रमाणांत आसात. हरणांच्योय विंगड विंगड जाती खीब आसात. नील गायेचें प्रमाण खूब उणें जालां. गवो हो प्राणी ईशान्य, मध्य आनी दक्षिण भारतांतल्या दाट रानांनी सांपडटा. माकडांच्यो जाती खूब आसून, लंगूर ही माकडाची थळावी जात आसा.
मानगें, सोरोप (जिवाणीं) कांसव, गार हांतो सरपटपी मोनजातींत आस्पाव जाता. भारतांत क्रोकोडिलीया पंगडांतल्या मानग्यांच्यो तीन जाती सांपडटात. हातुंतल्या क्रोकोडिलस पोरोसस आनी क्रोकोडिलस पॅल्यूस्ट्रीस मानग्यांचें तोंड रुंद आसता. वेगवेगळ्या जातींचे कांसव खूब प्रमाणांत आसून ते देशाच्या सगळ्या वाठारांनी दिश्टी पडटात. भारतांत विखयाळे आनी वीख नाशिल्ल्या सोरपांचें प्रमाण खूब आसा. नाजा जातीचो नाग हो सगळ्यांत चड विखयाळो सोरोप. उभयचर वर्गांत बेब्यांचें प्रमाण खूब आसा. राना टिगरॅना जातीचे बेबे भारतांत सगळ्याक सांपडटात.
देशांत साबार न्हंयो आशिल्ल्यान आनी व्हड दर्यादेग लाबिल्ल्यान, हांगा साव्या आनी खाऱ्या उदाकांत सांपडपी नुस्ते खूब प्रमाणआंत मेळटा. दर्यांत शार्क (मोरी), ईल आनी रे हें इलॅत्मोब्रँकिआय उपवर्गांतले निस्तें तशेंच सार्डीन, हिल्सा, पर्च, बांगडो, पापलेट आनी ट्यूना हें टेलिऑस्टेआय उपवर्गांतलें नुस्तें खूब प्रमाणांत सांपडटा. साव्या उदकांतलें नुस्तें न्हंयो, सरोवरी आनी ल्हान-व्हड तळ्यांनी सांपडपी. कार्प ह्या साव्या नुस्त्यांच्यो सगळ्यो जाती खालप जाता. तातुंतले कटला, महसीर आनी रोहू ह्यो जाती लोकप्रिय आसात.
भारताचें हवामान आनी दाट रानांक लागून हांगा सुकण्यांची जीण समृध्द आसा. हांगा सुकण्यांच्यो सुमार २,००० वयर जाती आसात. फिरत्या सुकण्योंचोय आंकडो खूब आसा. दर वर्सा सु. ३५० जातींची सुकणीं शियाळ्यांत हेर देशासावन भारतांत येतात. हंस, बदक, तितर, पारवो, पोपट, साळुंकी, कोगूळ, कावळो, पिटकुळें, शेरुक, बकें, कवडो, सुतार, ससाणो, गिधाड, घोण हीं सुकणीं भारतांत चडकरुन सगळ्याक सांपडटात. सारस हें भारतांत सांपडपी सगळ्यांत व्हड सुकणें, जाल्यार फेंझट हें हिमालय वाठारांत सापंडपी सोबीत सुकणें आसा. मोर हो भारताचो राश्ट्रीय पक्षी आसा. माळढोक ह्या सुकण्याची शिकार जायत राविल्ल्यान तांची संख्या उणी जायत आसा.
इतिहासः (अश्मयुगीन काळ) भारतांत मनीस केन्ना अस्तित्वांत आयलो हाचेविशीं स्पश्ट अशी म्हायती मेळना. पूण सुमार देन लाख वर्सांपयलीं सावन हांगा मनशाचो राबितो आशिल्लो अशें अश्मयुगीन अवशेशांवयल्यान कळटा. ह्या काळांत मनीस लाकूड, हाडां वा फातरांचीं हत्यारां वापतालो. हाका लागून ह्या काळाक 'अश्मयुग' अशें नांव दिलां. सुरवेच्या काळांत म्हळ्यार पुराणाश्मयुगांत तांणी वापरिल्लीं फांतरी हत्त्यारां आकारान खूब व्हड आशिल्लीं. ह्या प्रकारचीं हत्त्यारां गोदावरी
