बंदर
सुदारण जाल्या. भौशिक उत्सवा वेळार तांकां पुरायपणान मेकळे करतात. मध्यम आनी चड मुजतीच्या कैध्यांक तांच्यो आवडी निवडी, भलायकी तशेंच तांचो पयलींचो इतिहास मतींत घेवन हातमागावयलें वा हेर विणकाम, कपडे धुवपाचें काम, मेस्तकाम, फूलझाडांचे काम असले प्रशिक्षण दितात. व्हडल्या बंदखणींनी कैद्यांनी स्वताच वेंचून काडिल्ल्या कैद्यांची एक पंचायत समिती आसता. बंदखणींत शिस्त दवरपाखातीर आनी कैध्यांचें हीत सादपाखातीर हे समितीचो खूब आदार जाता. तशेंच बंदखणींत शिकोवपाचेय वर्ग चलतात, भायल्या परिक्षांक बसपी कैदी विध्यार्थ्यांक सवलत मेळटा. शिक्षणीक आनी करमणुकीच्या खूब कार्यावळी जातात. वाचनालयाचीय बंदखणींत सोय आसता. कैद्यांच्या दीसपट्ट्या कामांभायर उरिल्ल्या वेळांत ते प्रार्थना, खेळ, व्यायाम, जेवण हीं कामां करतात.
बंदखणीचीं दीसपट्टीं कामां, नितळसाण, जेवण-खाण, हीं सगळीं कामां कैदीच करतात. शेतकाम, दुदाचो वेवेसाय, कलाकुसरीचीं कामां अशीं वेवसायीक कामांय थंयच चलतात. सरकारी वा खाजगी मागणी घेवन वेतकाम, फर्निचर, कडू तयार करपाचींय कामां बंदखणींत जातात.
भारतांत कांय उकत्यो बंदखणीं आसून मराठवाड्यांत पैठणांत सुमार चारशें कैध्यांक गोदावरी न्हंयेच्या जायकवाडी प्रकल्पाच्या बांधकामाचेर 1967-68 वर्सासावन काम दिलें. आतां धरणांचें काम पुराय जाल्ल्यान तांकां यंत्रीक वा तंत्रीक उद्देगांनी का दिवपाचे यत्न चलल्यात. उकते बंदखणींतले कैदी वण्टींचें बंधन नाशिल्ल्यान वसतिघरांत राविल्ले भाशेन रावतात. काम केल्ल्यान तांकां पगार मेळटा तो ते आपल्या घरच्या लोकांक धाडूंक शकतात. – कों. वि. सं. मं.
बंदर : उदका येरादारीच्या वाहनांक (व्हडीं, बोटी, पातमाऱ्यो, तारवां, बार्जी, आदीं) सुरक्षीत असो आलाशिरो दिवपाची वेवस्था आशिल्ली सुवात.
येरादारीक मारक थरपी वादळां, उदकाचो झोता आनी ल्हारां हांचे पसून बचाव हें बदराचें मुळावें उद्दिश्ट आसलें तरी बंदराची आनीकूय उद्दिश्टां आसात तीं अशीं म्हालाची आयात-निर्यात, प्रवाशांक हाडप – व्हरप, वाहनांची दुरुस्ती करप, वाहनांखातीर इंधनांची सुविधा करप, ह्या मूळ उद्दिश्टांचो विकास जावन ह्या उद्दिश्टांनी धोके, गुदांव, अतर्गत येरादारी, आयात – निर्यात, कर एकठांय करप, ह्या उद्दिश्टांची भर पडली, राश्ट्रांचे सरक्षण यंत्रणेंतल्या नाविक दलाचे सोयीखातीर खाशेल्या बंदराची वा हेर बंदरांची खाशेली वेवस्था करप जाता. नाविक शिपायांक आनी अधिकाऱ्यांक प्रशिक्षण दिवपाचो वावर नाविक तारवां करतात. तशेंच, बांदावळ आनी झुजावेळार नाविक तळ म्हणून अशा बंदरांचो उपेग जाता.
उगम आनी विकास : पुर्विल्ल्या काळांत न्हंयांच्या देगांनी राबितो करून रावपी लोकांनी उदका येरादारीचो सगळ्यांत पयलीं सोद लायलो आनी उदका येरादारी वांगडाच बंदराचो उपेग जावपाक लागलो असो समज आसा. पूण सुरवेक बंदरांची उबारणी आनी उपेग खंय वा केन्ना जालो हांचेविशीं स्पश्टपणान अशी म्हायती मेळना. पूण इ. स. प. 4000 ते 3000 च्या सुमाराक इजिप्त देशांत नायल न्हंयेचेर मेम्फिसाक, मेझोपोटेमियांत युफ्रेटिस न्हंयेचेर बॅबिलोनाक आनी असिरियांतले टायग्रीस न्हंयेचेर निवेवाक बंदरां आशिल्लीं. ते उपरांत फिनिशियन, ग्रीक आनी रोमी लोकांनीय बऱ्याच देशांकडेन वेपार करपाक सुरवात केली. हाका लागून तांणी बंदरां उबारिल्लीं. पुर्विल्या काळांत इजिप्त, हिंदुस्थान आनी चींन ह्या राश्ट्रांनीय ल्हान – व्हड बंदरां आशिल्लीं.
अहमदाबाद जिल्ह्यांतल्या लोथलच्या उत्खननांत सांपडिल्ले गोदीवयल्यान सिंधु संस्कृतायेच्या काळासावन भारतांत बंदरां आशिल्लीं अशें म्हणपाक आदार मेळटा. संस्कृत आनी पाली साहित्यांतूय उदका येरादारीविशीं वर्णन आयलां. ऋग्वेद, रामायण, महाभारत, बृहत्संहिता आनी वराहपुराण ह्या ग्रंथांनी दर्या प्रवासाचे उल्लेख आसात. ह्या सगळ्यांच्या आदारावयल्यान पुर्विल्ल्या काळांत भारतांत साबार बंदरां आशिल्लीं आनी भारतीय लोकांचो दर्यादेगेवयल्या हेर राश्ट्रांकडेन वेपार चलतालो अशें म्हणपाक वाव मेळटा. ‘युक्तिकल्पतरू’ ह्या इकराव्या शेंकड्यांतल्या ग्रंथांत तारवां बांदपाविशींची विस्तारीत म्हायती दिल्या. मच्छलीपटनम् बंदरांतल्यान सुटपी हिंदी तारवां उदेते कडेन आराकान, पेगु, सयाम, सुमात्रा, चीन, जावा आनी आनी मनिला तशेंच अस्तंतेक मादागास्कारामेरेन प्रवास करतालीं अशें फ्रेंच भोंवडेकार तार्व्हेर्न्ये हाणें म्हळां. मध्ययुगांत बंगाल, विशाखापटनम् सुरत, भावनगर, गोंय, वसई आनी ढाकाक प्रसिद्द बंदरां आशिल्लीं.
रोमी साम्राज्यांत दर्याचे येरादारीक बरेंच म्हत्व आशिल्लें. तें साम्राज्य अस्ताक वतकूच लेगीत वॅनिस बंदर हें व्हडलें वेपारी केंद्र जालें. मध्ययुगांत म्हळ्यार पंदराव्य शेंकड्यांत स्पेन आनि पुर्तुगालचच्या राज्यांनि जलप्रवाशांक हिन्दूस्थानाचो सोद लावपाखातीर सगळ्या तरांचो आदार दिवन उत्तेजन दिल्लें. हाका लागून युरोपांत आनी कांय आफ्रिकीराश्ट्रांनी साबार बंदरां अस्तित्वांत आयलीं. 1492 त कोलंबस हिंदूस्थानाचो सोद लावपाखातीर भायर सरलो. पूण वाट चुकून तो बहामा जुव्यांचेर पावलो आनी अशे तरेन अमेरिकेचो सोद लागलो. 1898 त वास्को द हामा, केपे ऑफगूड होप हाका वळसो घालून हिंदुस्थानाचे अस्तंत दर्यादेगेवयल्या कालिकत बंदरांत आयलो. तेउपरांत स्पेन आनी पुर्तुगाल ह्या देशांनी आपलो वेपार वाडोवपाखातीर अमेरिकेंत, भारतांत आनी हेर आशियायी देशांनी नवी बंदरां बादलीं. उद्देगीक क्रांतीउपरांत हॉलंड, फ्रेंच आनी ब्रिटीश लोकांनी आपली उदका येरादारी सुदारून युरोपाच्या वेपारांत नामना जोडली. हेखातीर तांणी अमेरिका आनी आशियायी देशांनी साबार बंदरां बांदली. विसाव्या शेंकड्यांत वेपारांत जाल्ली वाड आनी झुजांक लागून तारवांचो उपेग गेलो, तशीं नवीं नवीं बंदरां अस्तित्वांत आयलीं.
