czająca, wierszem, że drukarnia uboga, od 1786 roku, w leciech dwunastu, wspomogła się na kupienie miedzianej blachy, którą kościół karmelitów bosych w Berdyczowie pokryty", in 12. W 1844 r. Berdyczów wcielony do gub. kijowskiej został powiatowem miastem. Miasto to było świadkiem w 1857 r. koronacyi obrazu Bogarodzicy w karmelickim kościele. Obraz ten był koronowanym, jak o tem wyżej było, w 1756, lecz z powodu uniesienia przez rękę świętokradzką złotych koron, powtórna koronacya, przy tłumnem zebrania kilkunastu tysięcy bogobojnych, dokonaną została d. 6 czerwca przez biskupa żytomierskiego ks. Kaspra Borowskiego. W r. 1864 nastąpiła supresya zakonu karmelitów; w gmachach klasztornych ulokowano sądownictwa. Dzisiejsze m. Berdyczów leży na pochyłości zlekka zbiegającej ku rzece, która rozdziela je na dwie nierówne części. Główne ulice: Karmelicka, Żytomirska, Białopolska, Machnowiecka, Stary rynek, Konna targowica i Kaczanówka. Ulice te i place posiadają kilka okazałych budynków, do których tulą się bezkształtne, nędzne, jeden na drugi tłoczące się żydowskie domy i chałupy. Znajduje się tu cerkwi trzy; z tych sobór murowany, w 1815 r. przez obcych kupców wystawiony, stoi na miejscu dawnej cerkwi staromiejską nazywanej, fundowanej w r. 1611. Jest w niej mszał darowany w 1636 r. przez kozaków m. Medwedówki, odebrany przez nich z rąk niewiernych Tatarów; druga cerkiew Nikolajowska,drewniana, niegdyś unicka, zbudowana przez dziedziczkę Barbarę z Zawiszów ks. Radziwiłłową; trzecia troicka, stoi po drugiej stronie rzeki, zbudowana na miejscu dawnej zwanej Nowomiejską. Obecnie B. jest posiadłością w połowie księżny Marceliny z Radziwiłłów Czartoryskiej, a w połowie hrabiny Maryi z książąt Radziwiłów Tyszkiewiczowej (z rękopisu Edwarda Rulikowskiego.)
B. jest stacyą dr. żel. brzesko-kijowskiej, o 436 w. od Brześcia lit., o 172 w. od Kijowa, o 25 w. od Koziatyna odległą. Dworzec o 4 w. od miasta a raczej od stacyi pocztowej w mieśce. Jest też tu st. telegr. międzynarodowa. Poprzednio należał B. do gub. wołyńskiej, od 1844 do kijowskiej (ob. Machnówka). W roku 1863 miał 51625 mk., w 1865 r. 52726 a z tej liczby 24798 męż. i 27928 kob. Z cyfry ludności 1863 r. obliczano 47224 izraelitów. 2380 prawosławnych, 1400 katolików, 515 raskolników, 106 ewangelików. Jednakże Stołpiański liczy tylko 46603 izraelitów z cyfry 1865 roku. Obrót handlowy roczny ma wynosić przeszło 40 milionów rs. Domów w mieście 1865 r. było 1478 (200 murowanych), sklepów 709, synagog 4, szkół izraelskich 51, gruntu miejskiego do 11,000 dz. Ma B. dwie parafie katol. 1) ś. Barbary kościół murowany, wzniesiony 1826 z ofiar par., dusz 2685. 2) N. M. Panny, kościół pod wezw. Niep. Pocz., zbudowany 1634 przez Janusza Tyszkiewicza wojewodę kijowskiego (część podziemna) i 1754 z ofiar (część górna), dawniej klasztor karmelitów bosych. Posiada słynący z cudów obraz M. B. Parafia: dusz 2993. Do niej należą kaplice w Lemieszach i Hołotkach. Dekanat katolicki berdyczowski dyecezyi łucko-żytomirskiej obejmuje w pow. berdyczowskim i lipowieckim 12 parafij t. j. B. (2), Pohrebyszcze, Lipowiec, Machnówkę, Biliłówkę, Białopol, Zozów, Ilińce, Samhorodek, Wachnówkę i Oratów. Wiernych liczy 26,036. Powiat berdyczowski gub kijowskiej, utworzony 1846 z machnowskiego, ma. według Strielbickiego, 2997 w. kw. rozl., według Siemienowa 3060 w. kw. Zajmuje zach. część gubernii, graniczy na półn. z żytomierskim, na wschód ze skwirskim i taraszczańskim, na płd. z lipowieckim a na zachód z winnickim. Ludności liczył 1865 r. 188,739. Według wyznań 104647 prawosł., 60299, izraelitów (Kalendarz Hurlanda podaje ich liczbę w 1869 r. na 60715 t. j. 28,279 męż., 32436 kob.), katolików 22961, raskolników 541, ewangelików 291. Ziemia dzieli się w ten sposób: że z 320 tys. dziesięcin 265,000 zajmują pola, 17000 łąki, 30000 lasy, 16200 wody, 4000 błota i t. d. Zwierząt domowych w 1865 r. liczono 21865 koni, 28837 bydła rogatego, 15639 owiec zwyczajnych, 44237 owiec wyższego gatunku, 18186 świń, 3442 kóz i i. R. 1847 posiadał powiat miasto 1, miasteczek 9, siół 110, wsi 61, futorów 11: razem 192. R. 1865 dzielił się na 3 stany, 32 gminy, 156 "obszczestw." Główne zajęcie ludności rolnictwo, a także ogrodnictwo, sadownictwo i bartnictwo. Według statystyki 1846 na 100 czetwierti zasiewu wypada w powiecie 36 i trzy czwarte żyta, 11 i pół pszenicy, 26 i pół owsa, 13 i jedna trzecia hreczki, 11 jęczmienia, 0,30 prosa, 0,50 grochu. B. pow. posiada ze wszystkich powiatów gubernii najmniej bydła rogatego. Cukrownie 1866 roku dwie. Powierzchnia gruntu w pow. wyniosła; wchodzą weń wzgórza z Podola i Wołynia, najwydatniejsze koło wsi Tucze, Żeżelów, Niemirycze i Czarnorudka. Składają się one głównie z szarego granitu i porfiru gliniastego. Jeziór w pow. duże ale głównie z rozlewu rzek powstają. Błota małoznaczne. Rzeki częsciowo należą do systemu Dniepru, częściowo do Bohu. Do pierwszych należy głównie Roś z Rostowicą i Skwirą; do drugich Hnyłopiat, Desna i Pusietoła. Gleba przeważnie czarnoziem, tylko na pograniczu Podola i Wołynia zmieszana z piaskiem
Berdyszcze, wś, pow. chełmski, gm. Turka, par. Dorohusk. Leży przy linii dr. żel. Nadwiślańskiej, o 5 i pół w. od st. Dorohusk. Istnieje
