zbudowali i miasto podźwignęli czy też założyli. W 1395 r. Witold, idąc przeciw buntującemu się Fiedorowi Koryatowiczowi, zdobył B., a następnie dostał go w dożywocie od Jagiełły. W 1463 spalony przez ocbotników idących na obronę Kaffy. Starosta Czartoryski dopędził ich i w pień wyciął; pięciu miało tylko pozostać. W 1478 r. tatarzy złupili i spalili miasto; od zamku jadnak odparci zostali. Aleksander w. ks. lit. stał tu obozem, idąc na pomoc królowi Janowi Olbrachtowi w czasie wojny wołoskiej; wzmocnił on zamek, miasto odbudował. Według Sarnickiego nosiło ono nazwę grodu św. Piotra i w herbie miało wyobrażenie św. Piotra Apostoła. R. 1552 Zygmunt August osadził tu silną załogę i zamek mocniej opatrzył; pomimo to jednak miasto tak było ciągle niszczone przez tatarów, że, stosownie do zezwolenia sejmu 1654 r. musiano sejmiki, sądy i akta ziemskie i grodzkie przenieść do Winnicy. Odtąd B. zaczął coraz więcej upadać. W czasie wojen Chmielnickiego, B. wiele ucierpiał i kilkakrotnie był palony i niszczony. W 1654 r. 12,000 kozaków pod wodzą Paszkareńki, Żelenieckiego i Bohusza zamknęło się w B. Wyprawiony przez hetmanów obożny koronny Stefan Czarniecki z Jędrzejem Potockim stoczył bitwę pod miastem i zmusił kozaków opuścić je. Zginęło tu 2,000 kozaków, między którymi Nakażny przyboczny Chmielnickiego Juszczyc, Blizny, pułkownicy: Zieleniecki i Macherzyński. Z polaków poległ dzielny Balent, który świetnie odznaczył się przy wzięciu Buszy. Kozacy miasto zniszczyli do szczętu, zamek wysadzili w powietrze, działa zatopili i most zrujnowali. W 1672 r. B. zajęli Turcy wraz z Podolem, lecz po 3 latach oddali go. W 1674 r. Jan III całą zimę przepędził pod B. Nie zważając na ostrość zimy han tatarski całe swe siły zgromadził pod miastem, lecz uczyniona przez króla wycieczka rozgromiła niewiernych i cofnąć się do Krymu ich zmusiła. Książę Kalikst Poniński, podskarbi w. k., otrzymawszy na lat 50 starostwo bracławskie, ustąpił je w 1783 r. Tadeuszowi Kozłowskiemu. Lustracya z 1789 r. opisuje nowe miasto i przedmieścia: Czerniszówkę, Słobódkę, Parchiłówkę i Pawlikówkę. Dochodu przynosiło z miasta 12,531 zp., z całego starostwa, do którego należało 21 wsi, 71,813 zlp. W 1792 r. we wsi Księdzówce stało 6,000 wojska polskiego pod wodzą ks. Józefa Poniatowskiego; piechotą dowodzili jenerałowie: Poupart, Kościuszko i Czapski; jazdą: Wielhorski, Mokronowski i Karwicki, i tu miał się zacząć związek targowicki (? Marczyński). Miasto leży na rozległej płaszczyznie, źle z drzewa zabudowane, przez pożary ciągle niszczone; tak np. w 1810 r. paliło się 3 razy, w 1811 r. 7 razy, a w 1822 r. aż 10 razy. Miało być dawniej bardzo rozległe i rozciągało się aż do miasteczka, teraz wsi Macochy; dziś pozostały tylko ślady wałów, gruzy dawnego zamku architektury ostrołukowej, na górze nad Bohem, przy ujściu rzeczki Pacówki, gdzie dawniej było stare miasto, z 730 domów złożone z 7 cerkwiami i 1 kościołem katolickim. Dziś B. liczy 5435 mieszkańców, w tej liczbie 1728 prawosławnych, 844 katolików, 2863 izr. Cerkwi prawosławnych 2. Paraf. kościół katol. M. B. Szkaplerza Św., z ofiar 1743 wymurowany, posiada słynący cudami obraz M. B. Parafia katol. dekanatu t. n.: dusz 4309. Kaplice w Niższej Kropiwnie i Rajgrodzie. Dekanat bracławski albo hajsyńsko-bracławski dyecezyi łucko-żytomirskiej rozciąga się na dwa powiaty bracławski i hajsyński a parafij obejmuje 9 t. j. 5 w pow. bracławskim: B., Niemirów, Tulczyn, Woronowica, Kopijówka a 4 w hajsyńskim: Granów, Kuna, Ładyżyn, Ternówka. Wiernych liczy 14,871. Synagog i domów modlitwy ma B. 5. Domów murowanych 12, drewnianych 618. Zarząd powiatowy, sąd mirowy, kantor pocztowy, telegraf. Handel i przemysł nieznaczny w ręku żydów. Jarmarków znaczniejszych nie ma. Jest tu fabryka świec, wyrabiająca na 1100 rs., garbarni 2 na 200 rs., browar na 1500 rs. i młyn, wyrabiający na 3500 rs. Apteka i 2 lekarzy. Mostu na Bohu nie ma, przewóz odbywa się promami. Do B. należy 836 dz. ziemi. Województwo bracławskie obierało 6 posłów na sejm i 2 deputatów na trybunał. Miało 1 wojewodę, 1 kasztelana i 1 starostę grodowego winnickiego. Wojewodów bracławskich było wszystkich 30, pierwszym był Roman ks. Sanguszko († 1571), ostatnim Marcin Grocholski. Kasztelanów zaś było 22: zaczął Jedrzej kniaź Kapusta, zakończył Antoni hr. Czetwertyński. Pwiat bracławski graniczy na północ z pow. winnickim i gub. kijowską, na wschód z gub. kijowską i pow. hajsyńskim, na południe z pow. olhopolskim i jampolskim, na zachód z jampolskim i winnickim. Powiat zajmuje 55,91 mil kw. czyli wiorst 2705,8, dziesięcin 275,580. Powierzchnia pagórkowata, nad rz. Bohem grunt skalisty, w innych miejscach ziemia czarna, miejscami tylko glejowata i piaszczysta. Lasy w małej ilości, dębowe i mięszane; sosna pielęgnuje się tylko w ogrodach. Rzeka Boh płynie przez powiat i przyjmuje w swoich granicach. a) Kraśniankę, zaczynającą się w jampolskim pow. pod m. Krasne (wpada pod wsią Rohozną); b) Szpikówkę, zaczynającą się pod m. Szpikowem (wpada pod m. Bracławiem); c) Jazowiec, zaczyna się w Hrynienkach, uchodzi pod wsią Mocosze; d) Sielnica, zaczyna się w bracławskim, pod wsią Lewkowce, wpada do Bohu w hajsyńskim powiecie pod m. Ładyżynem. Przyjmuje z lewej
