i Ostromecku, Roczne jarmarki odbywają się w Chełmnie 4, w Wąbrzeźnie 4, w Płużnicy 2, w Lisewie 2 i w Czarzu 2. Jako w całych w ogóle Prusach Zachodnich, przemysł nie wiele jeszcze rozwinięty w chełm. powiecie; wymieniają 2 fabryki machin żelaznych w Chełmnie i Wąbrzeźnie, 2 fabryki mydła w Chełmnie, fabrykę octu w Wąbrzeźnie, 1 fabrykę wyrobów kamiennych gospodarczych w Chełmnie, 1 olejarnię założoną w wielkich rozmiarach na akcye w Chełmnie (w tym roku zgorzała, miała iść na subhastę); browary są 4: w Chełmnie 2 i po jednym w Grubnie, Wąbrzeźnie i Wałyczu; gorzelnie są w Błędowie, w Gołotach, Gzinie, Grzybnie, Ostromecku, Paparzynie, Raciniewie, Wabczu, Wichorzu i w Żyglądzie; z tych najwięcej spotrzebowała gorzelnia we Wichorzu r. 1862: jęczmienia korcy 2605, kartofli 22,050 korcy, i 11 mniejszych w Wieldządzu, Brzozowie, W.-Czystem, Friedrichsbruch, Krajęcinie, Stanisławkach i w M.-Trzebczu. Młyny wodne znajdują się w Daszkowie, w Szlach. Lunawach, w Młyńsku, Ostromecku, Piaskowy młyn, w Szlach. Rudzie, w Strzyżawie, Wałdowie i w Żakach. Pod względem rzemiósł wyliczono w r. 1865: 29 piekarzów, 37 rzeźników, 17 rybaków, 6 balbierzów, 24 garncarzów, 13 szklarzów, 52 kołodziejów, 93 kowalów, 25 ślusarzów, 2 złotników, 256 szewców, 2 rękawiczników, 15 kuśnierzów, 18 siodlarzów, 137 krawców, 76 stolarzów, 27 bednarzów. Poczty znajdują się prócz Chełmna i Wąbrzeźna w Lisewie, Ostromecku, Unisławiu, Trzebieluchu i Żyglądzie. Duch stowarzyszeń polskich dosyć pomyślnie się rozwija na ziemi chełmiń.: w Chełmnie istnieje obok towarz. przemysłowców spółka pożyczkowa polska; także odbywa w Chełmnie towarz. pomocy naukowej dla młodzieży Prus zachod. swoje zwyczajne posiedzenia; w Wąbrzeźnie jest bank ludowy dla Wąbrzeźna i okolicy; przed kilku laty istniało też towarz. rolniczo-przemysłowo-polskie, które dla braku sił żywotnych podupadło; w Lisewie istnieje bank ludowy i towarz. rolnicze. Katolicy pow. chełm. w liczbie około 27,000 należą do 4 dekanatów z następującymi 17 parafiami: dekanat chełmiński z 8 parafiami w Chełmnie, Starogrodzie, Czystem, Kijewie, Lisewie, Czarnowie, Szynychu i Wabczu; dek. wąbrzeski ma 5 parafij w Wąbrzeźnie, Niedźwiedziu (Bahrendorf), Błędowie, Nowejwsi i w Płużnicy; dek. toruński 2: w Czarzu i Ostromecku i dek. chełmżyński także 2: w Unisławiu i Grzybnie; nadto istnieją 2 filie w Trzebczu i Boliminku, 1 klasztor szarytek w Chełmnie, 1 kościół gimnazyalny (pofranciszkański) w Chełmnie, 2 opróżnione kościoły św. Ducha i św. Marcina w Chełmnie i 2 kaplice publiczne w Mgowie i w Chełmnie na bramce. Ewangelicy w liczbie przeszło 22,000 należą do superintendentury w Grudziądzu; mają 4 parafie w Chełmnie, Wąbrzeźnie, Kokocku i Lunawach; nadto jest kościół luterski w zakładzie kadetów w Chełmnie i nowy kościół w Ostromecku; izraelici mają 2 synagogi w Chełmnie od r. 1842 i Wąbrzeźnie od r. 1849. Chełmińska dyecezya, choćby istniała przed przybyciem krzyżaków, musiałaby upaść w skutek częstych napadów Prusaków. Jako pierwszy biskup dyecezyi chełm. przytoczony jest w urzędowych katalogach cysters Chrystyan, który ziemię chełm. posiadał i nazywał się biskupem Prus bez szczególniejszego odgraniczenia (1215–1245). Po nim było wszystkich biskupów aż do dziś 51, tak, że teraźniejszy Jan Nepomucen Marwicz jest w rzędzie 52-gi. Pierwotna dyecezya chełm., rozgraniczona za krzyżaków przez papieskiego legata Wilhelma, biskupa z Modeny r. 1543, była daleko mniejsza; obejmowała ziemię lubawską, darowaną Chrystyanowi przez nawróconego księcia pruskiego Surbauro, i ziemię chełmińską, leżącą między rzekami Wisłą, Ossą i Drwęcą; parafij liczyła tylko 160. Teraźniejsza dyecez. chełmińska, która jest utworzona na podstawie bulli papieskiej de saluta animarum r. 1821, zawiera 5 różnolitych części, jako to: pierwotna dyecezya chełmińska, w której są dekanaty chełmiński, chełmżyński, golubski, lidzbarski, łasiński, lubawski, brodnicki, toruński, wąbrzeski, radzyński i nowomiejski (za polskich czasów istniał jeszcze dekanat grudziąski); archidyakonat pomorski, który należał do dawniejszej dyecezyi kujawskiej, ma 10 dekanatów: gdański, tczewski, pucki, lawenburski, mirachowski albo kościerski, starogrodzki, gniewski, nowski, świecki i fordoński; archidyakonat kamieński, należał przedtem do archidyecezyi gnieźnieńskiej, z 3 dekanatami: kamieńskim, tucholskim i człuchowskim; część dawniejszej dyecezyi płockiej, która stanowi teraz dekanat górznieński; znaczna część dawniejszej zlutrzałej i zniemczonej dyecezyi pomezańskiej, obejmuje nowo otworzony w r. 1861 dekanat pomezański, leżący w starych dawniejszych czyli książęcych Prusach, na polskich Mazurach, i oprócz trzech starych parafij Łęcka, Turowa i Białut ma 4 nowo za teraźniejszego biskupa założone parafie: w Działdowie (Soldau) od r. 1862, w Dąbrównie (Gilgenbug) od r. 1864, Ostrodzie od r. 1860, i w Niborgu od r. 1860; ostatnie 4 parafie utrzymuje towarz. św. Wojciecha i św. Bonifacego z siedliskiem w Pelplinie ze składek dyecezyalnych; oprócz nich utrzymuje to towarz. nowo założone parafie w Iławie i w Suszu w dekanacie lubawskim i liczne katolickie szkoły pomiędzy innowiercami. Podług urzędowego Directorium liczy teraźniejsza dyecezya chełmiń-
