Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Brzeg

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 396 ]Brzeg, 1.) wieś i folwark nad rz. Wartą, pow. turecki, par. Brodnia, gm. Lubola, do dóbr rządowych Brodnia należący. We wsi B. obszerne łąki i pastwiska, gospodarzy 90, do których należy morgów 1599; folwark B. rozl. m. 140. Podług lustracyi dóbr starościńskich z r. 1789, wieś i folw. B. wraz z młynem i wiatrakiem przynosiła skarbowi złp. 980 i gr. 12. A. T.

2.) B.-Grotowski lub Zdziarski, wś i B.-Lubocki albo Rodkiewicza, ws i os. karczm., do dóbr Lubocz (ob.) należąca, obie nad rz. Pilicą, tuż obok siebie położone, pow. rawski, gm. i par. Rzeczyca, razem liczą 16 dm., 160 mk., ziemi włośc. 285 morgów. R. 1827 było tu 74 dm. i 469 mk. S. W.

Brzeg, folw., pow. czarnkowski, ob. Sławno.

Brzeg, 1.) niem. Brieg, miasto pow. na Szląsku niższym w regencyi wrocławskiej, nad rzeką Odrą, o 6 mil na południe Wrocławia, mil 6 od Opawy, niegdyś stołeczne osobnego księstwa. Jedno z najpiękniejszych miast w Szląsku, na dość obszernej równinie. Początek jego niewiadomy, a wywody nazwy rozmaite, najpewniejszy od wyrazu „brzeg“, ponieważ ten ze strony południowej tego miasta tak jest wysoki (20′), iż Odra przy największem swem wezbraniu miastu dotąd szkodzić nie może. Wzmiankę o B. w historyi w bardzo oddalonych znajdujemy czasach. Roku 1096 Bretysław król czeski, pustosząc Szląsk, miasto to na łup żołnierzy swoich oddał. Z końcem XIII w. zaczynają się pewniejsze tego miasta dzieje. Gdy Szląsk dostał udzielnych książąt, B. należał do książąt wrocławskich; wtedy miasto, uzyskawszy równe jak Wrocław przywileje, zaczęło się coraz więcej podnosić. W roku 1293 otoczone murem przez Bolesława księcia na Świdnicy. Od roku zaś 1595 obrona tegoż miejsca częściowo tak bardzo powiększoną była, iż mogło roku 1642 wytrzymać mocne czterotygodniowe oblężenie szwedzkie generała Forstenson, który, straciwszy tutaj 1,400 ludzi, odstąpić musiał. W roku jednakowoż 1807 wały przez Francuzów zrujnowane, na spacery zamienione zostały. W stronie pólnocnej miasta leży niegdyś piękny zamek Piastów, początkiem swoim odległych także sięgający czasów, który w roku 1341 przez Ludwika I Sprawiedliwym zwanego był rozprzestrzeniony. W roku 1427 Hussyci wpadłszy do Brzegu spustoszyli miasto i wycięli mieszkańców w pień. W rok później znowu napadli i spalili je wraz z zamkiem, co było powodem, że mieszkańcy wznieśli wały i wykopali głębokie rowy. W połowie XVI wieku zamek tutejszy wraz z miastem został stolicą książąt, a Jerzy II w roku 1550 znacznie go powiększył, przyozdobił i nadał mu tę postać, jaką miał w połowie XVII wieku, to jest za czasów księżnej Doroty Sybilli, ktora była z domu margrabianka, córka elektora Jana Jerzego. W 1610 r. Sybilla poszła za Jana Chrystyana księcia B. W czasie trzydziestoletniej wojny B. dwa razy był oblężony od Szwedów i szturmem wzięty; zamek jednak mało ucierpiał. Po śmierci Jana Chrystyana objął rządy najstarszy syn jego Jerzy III, a zszedłszy bezpotomnie, zostawił księstwo bratankowi swemu Wilhelmowi, [ 397 ]który także zgasł w kwiecie wieku 1675 roku. Był to ostatni potomek książąt Piastów na Szląsku. Starożytny zamek stał nienaruszony aż do roku 1741, lecz w tym roku, w czasie oblężenia przez Prusaków, prawie do szczętu zburzony, już się więcej nie podźwignął. Od tego czasu użyto go częścią na magazyn, częścią na inne cele. Dotąd dziedziniec zamkowy jest wykładany kamieniem kwadratowym; w południowej stronie stała wysoka wieża, dziś już w gruzach; na każdym boku rycerz z kamienia ciosany, obok lwy z głazu. Portyk zachowany. Sala jadalna i pokoje ozdobione były obrazami ksiąząt Piastów i innych znakomitych osób. Teraz nawet jeszcze widać ślady przeszłej wielkości i kosztownych ozdób, mianowicie nad przysionkiem z kamienia wykutym; szczególniej posąg księcia Jerzego, jego małżonki Barbary i innych książąt. Na południe od zamku leży kościół św. Jadwigi, eryg. 1273, wybudowany około roku 1349 przez księcia Ludwika. W tym kościele była dawniej najpiękniejsza w całym Szląsu kazalnica, z jednego kamienia wykuta, i tutaj z pod Strzelna w roku 1573 sprowadzona, obsypana ze wszystkich stron pięknemi płaskorzeźbami. Cesarz niemiecki, w którego moc dostało się miasto, kazalnicę ową roku 1677 zwalić rozkazał. W tym kościele są groby dawnych książat na Brzegu. Kościół farny św. Mikołaja, dziś ewangelicki, w r. 1287 przez Henryka księcia na Wrocławiu wystawiony, liczony bywa do najwyższych w całym Szląsku. Kościół św. Piotra i Pawła w roku 1579 przez Jerzego, księcia na Brzegu, na zbrojownię użyty. Kościół paraf. katol. św. Krzyża, pojezuicki, 1735 wzniesiony. Gimnazyum przez księcia Jerzego zaczęte dnia 21 marca 1564 roku, 8 sierpnia 1589 r. poświęcone. Przed bramą stoi kościół ewang. św. Trójcy. Dziś Brzeg posiada ewang. gimnazyum, bibliotekę, wzorowe więzienie, 10 szpitali, dom obłąkanych, arsenał, 7 kościołów, najpierwszą na Szląsku (od 1819 r.) kasę oszczędności. Oprócz tego fabryki sukna, płótna, pończoch, szkołę rzemiosł, średnią szkołę rolniczą, fabryki maszyn, rybołówstwo sztuczne, 12 jarmarków (na bydło, 1 na wełnę) i t. p. Handel wszelkiemi produktami i 15,367 mieszkańców; w liczbie tej ⅔ ewangelików, ⅓ katolików (przeszło 1000 przestępców i 200 obłąkanych). Miasto B. leży pod 50° 51′ szer. płn. i 35° 6′ dł. wsch., 418′ n. p. m., i ma stacyą dr. żel. górnoszląskiej z Katowic i Ziegenhals do Wrocławia, o 41 kil. od Wrocławia. Stacya ta zowie się Brieg-Carlsruh, O.-S. Księstwo brzeskie czyli brzesko-lignickie (na Brzegu i Lignicy) powstało z działów po śmierci Henryka V ks. wrocławskiego. Właściwe brzeskie obejmowało mniej więcej dzisiejsze powiaty: brzeski, olawski, niemczyński, strzeliński; otoczone było księztwami: oleśnickiem, wrocławskiem, świdnickiem, ziębickiem, grotkowskiem i opolskiem. Po wygaśnięciu Piastów (czyt. Schoenwalder'a „Die Piasten vom Briege“, 3 t.) przeszło we władanie Austryi a od r. 1742 Prus. Dekanat katolicki dyec. wrocławskiej obejmuje 8 parafij: Brzeg, Karlowice, W. Lubieś, Osiek, Kurzątków, Loewen, Lossen, Michałowo. Język kościelny mięszany: polski i niemiecki. Powiat brzeski regencyi wrocławskiej ma 10,72 mil kw. rozl., 55168 mieszk., po większej części ewang. Niemców, na prawym brzegu Odry Polaków (12% Polaków w powiecie a 20% katolików; izraelitów tylko 1 %). Grunta powiatu po większej części żyzne, ale na prawo od Odry lekkie piaski. Uprawia wiele marzanny. Pod Brzegiem węgiel brunatny, pod Karlowicami wapno. Fabryki cukru, francuskich kamieni młyńskich, wyrobów ze skóry, cygar. Główne miejscowości: Karlowice, Loewen, Michałów, wś Mollwitz.

2.) B. Tak się zwało w XIV w. miasto Dyhernfurth w pow. wołowskim.