Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Budyszyn
[ 445 ]Budyszyn, Budyszin, mylnie Budziszyn, niem. Bautzen, miasto na górnych Łużycach w Saksonii, pod 51° 11′ 12″ szer. półn., 681 stóp nad poziomem morza bałtyckiego, w malowniczem położeniu nad Sprewją, z widokiem na wzgórza ku południowi; ulice pną się pod górę, ponad dachy piętrzą się średniowieczne baszty i wieże. W średnich wiekach przechodził razem z Luzacyą różne koleje; należał do Niemiec, chwilowo pod panowaniem Polski, w r. 1018 zawierał tu pokój Bolesław Chrobry z Henrykiem II. B., dłuższy czas posiadany przez Czechy na prawie lennem, od połowy wieku XIII do r. 1319 ulegał margrabiom brandenburskim, wrócił potem do Czech; za Karola IV wcielony do krajów korony czeskiej, od r. 1346 razem z Zhorjelcem, Źitawą, Lubij, Kamieńcem i Lubaniem tworzył tak zwany związek sześciu miast. W r. 1429 bezskutecznie oblegany przez Hussytów, r. 1469 otrzymał prawo bicia monety; podczas wojny trzydziestoletniej kilkakroć oblegany, zdobywany, łącznie z Luzacyą, odpadł do Saksonii. Pamiętny bitwą Francuzów i sprzymierzonych 20 i 21 maja 1813 r. Jest dziś głównem miastem obwodu budyszyńskiego (Kreishauptmannschaft, Krajske hejtmanstwo), który się dzieli na cztery powiaty (Amsthauptmannschaft, Hamtske hejtmanstwo): 1) żitawski, 2) lubijski, 3) budyszyński, 4) kamienecki. W d. 3 grudnia 1867 r. liczył 12591 mieszk., w czem 1181 katolików; w d. 1 grudnia 1875 r. 14709 to jest 7856 mężczyzn, 6853 kobiet; pod wzglęgem narodowości Serbów łużyckich 2669 a więc 18%; pod względem religijnym 13068 luteranów, 1547 katolików, 39 reformowanych, 6 niemieckich katolików, 1 anglikanin, 1 greko-katolik, 34 żydów. Domów 889. Bezpośrednio pod miastem położone przedmieście Żidow (Seidau) posiada ludność po większej części serbską. Ożywiony przemysł i handel, stacya kolei żelaznej szląsko-saskiej (Zhorjelc-Drezno), z odnogą do Schandau; fabryki papieru, maszyn, wyrobów miedzianych; w okolicy liczne fabryki prochu. Z budowli zasługują na uwagę: zamek Ortenburg, siedlisko władz rządowych, ratusz, dom stanów górno-łużyckich. Kościoły: 1) św. Piotra, w którym naboźeństwo odbywają katolicy i protestanci, krata oddziela dwa wyznania; przy kościele tym jest katolickie tak zwane tachantstwo św. Piotra, to jest dekanat wraz z konsystorzem. 2.) katolicki Panny Maryi, z kazaniami serbskiemi (Wendische-Kirche); dzisiaj proboszczem jest łużycki literat ks. Michał Hornik. 3) protestancki św. Michała z językiem serbskim; w r. 1848 pastorem był zasłużony dla łużyckiego piśmiennictwa Ernest Bohuwjer Jakób. Cmentarz w ruinach kościoła św. Mikołaja, bardzo malowniczo położony, groby spoczywają w cieniu łuków gotyckich. Zakłady naukowe: gimnazyum (w niem wykładają też język górno-łużycki), seminaryum pedagogiczne, biblioteka Gersdorf, założona jeszcze w XVII stuleciu przez Hansa v. Gersdorf, posiada manuskrypta; muzeum starożytności miejskich, urządzone w r. 1869, w niem także nieco [ 446 ]rękopisów, zbiór zabytków przedhistorycznych. B. jest głównem ogniskiem umysłowego życia Serbów łużyckich; najbliższa okolica jest zupełnie serbską; w mieście, pomimo większości niemieckiej, można poznać, że się jest w sercu Łużyc; na niektórych sklepach napisy serbskie. Tu ma siedlisko Macica serbska, stowarzyszenie założone w r. 1847 celem wydawania książek, dom własny na aeussere Lauenstrasse, biblioteka, nieco manuskryptów, mały zbiorek archeologiczny, złożony tymczasowo w muzeum miejskiem. Lumir, rodzaj resursy literackiej. Drukarnia serbska znanego w historyi odrodzenia górno-łużyckiego Smolera. Redakcye czasopism: Serbske Nowiny, Łuziczan, Serbska Lipa, Katholski Posoł, Czasopis Macicy Serbskeje (O ruchu umysłowym górno-łużyckim ob. Łużyce). Bliższe wiadomości o B. „Bautzen und seine Umgebung, Führer für Techniker, Industrielle etc.“ przez J. A. v. Wagnera“. Andree (tendencyjnie niechętny) „Wendische Wanderstudien,“ Stuttgart. 1874 str. 1–19. Pod względem informacyjnym: „Adressbuch für die Stadt Bautzen. Ende April 1879. Nach amtlichen Quellen zusammengestellt.“ Pod względem historycznym: Köhler „Die Geschichte der Oberlausitz“; Knothe „Urkundliche Grundlagen zu einer Rechtsgeschichte der Oberlausitz“. Pod względem kościelnym i szkolnym: Jakób i Kuczank „Sserbske horne Łużicy“ 1848. A. J. P.
 
|
This work is in the public domain in the United States because it was first published outside the United States prior to January 1, 1929. Other jurisdictions have other rules. Also note that this work may not be in the public domain in the 9th Circuit if it was published after July 1, 1909, unless the author is known to have died in 1953 or earlier (more than 70 years ago).[1]
This work might not be in the public domain outside the United States and should not be transferred to a Wikisource language subdomain that excludes pre-1929 works copyrighted at home. Ten utwór został pierwszy raz opublikowany przed dniem 1 stycznia 1929 r., i z tego względu w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej znajduje się w domenie publicznej. Utwór ten nadal może być objęty autorskimi prawami majątkowymi w innych państwach, i dlatego nie zaleca się przenoszenia go do innych projektów językowych.
|