Tilimizning ishlanishi

by Abdulhamid Choʻlpon

«Buxoro axbori» yo‘ldoshimizning shakli: bosilishi hozir xiyla tekislashdi. So‘ng vaqtlarda bu gazetaning o‘z vaqtida muntazam chiqib turg‘ani ko‘ruladir.
Qog‘ozlarining yaxshilig‘i, harflarining ochig‘lig‘i, rasmlik chiqib turishi jihatidan bu gazetalarimiz orasida birinchi o‘runni tutadir. Xalqimiz nodon, kitob mutolaaga rag‘batsiz. Uni shunga o‘rgatmak va qiziqtirmoq uchun matbuotning ochiq, aniq, chiroyliq bosdirilishi juda ahamiyatlikdir. Turkiston, Buxoro va Xiva gazetalari bunga ayrim diqqat qilish­lari kerak.
«Buxoro axbori» yo‘ldoshimizning bu to‘g‘ridag‘i g‘ayratini olqishlaymiz. Lokin yo‘ldoshimizning doim ko‘zga qadalaturg‘an bitta zo‘r xatosi bordirkim, uni xayrixohliq bilan aytib o‘tmasak bo‘lmaydir. Bizning ko‘rsatmak istaganimiz kamchilik til, sheva kamchiligi, to‘g‘risi, tilga ahamiyat bermaslik xatosidir. Bosh sarlavhasi yonida «adabiy jaridai turkiya» deb yozilg‘an bu gazeta, ma’lumdirkim, o‘zbek shevasida chiqadir. Buxoro hukumiyatining rasmiy tili ham o‘zbekchadir. Buxorodek fors-eron ta’siriga ortiq yutulub ketib, o‘z tilidan ajralib qolg‘an bir o‘lka uchun, u yerdagi ko‘pchilik avom uchun tilning ahamiyati juda zo‘rdir. Holbuki, «Axbor» yo‘ldoshimizda bu jihatga sira diqqat etilmaydir yoki etila olmaydir. Uning yarim tatar va chala-bula o‘zbek shevasida bosilaturg‘an maqola va xabarlaridan bir necha misol ko‘rsatay.
«Axbor» yo‘ldoshimizda «shunliqdan», «tishdan», «o‘zdirmoq», «tuli», «nichka», «topqir», «kabik», «ortidan», «soqchilari», «yundi», «qotnashdir», «bik», «ko‘b», «tevish», «olu», «yasov», «yasalaj(ch)aq», «olinajaq», «qoldirilajaq», «kelachak», «siza» kabi shevamizga yot bo‘lgan so‘zlar juda ko‘b ishlatiladir. Faqat so‘zlargina emas, (aynan) «Butun saroydag‘i g‘o‘zani qalay maorifga berib qo‘yamiz?»; «Oilasi yonida tunlarda yo‘qlasa…» kabi juda yot, juda qo‘pol, o‘z emas jumlalar bor. «Axbor»ning 142-sonida «O‘rtoq» deb boshlanaturg‘an bir xitob bor, undan bir necha jumla ko‘rsatay (aynan): «San do‘konchi (?) bo‘lsang, tinch savdo (?) qilishqa tilasangdur (?), dehqon bo‘lsang, mehnat bilan yig‘nag‘an (?) g‘allang ham qo‘y, dava; ho‘giz (?) va boshqa xil mollaringning o‘g‘rilar tomonidan zo‘rliQ bilan olinmoqini (?) ustamaysangdur» (?)
«Axbor»ning bosh muharriri o‘rtog‘im Qori Yo‘ldoshning Maskov va Petrogradg‘a borib kelishi munosabati bilan yozib bosdirayotQan «Yo‘l xotiralari»da Petrograddag‘i «3-nchi Aleksandr mavzasi» to‘g‘risida (aynan): «3-nchi Aleksandr Rusiya hukumatining (xorijdan keyin o‘tirilgan) 2-nchi Niqolay oldida podsholiq qilg‘an va rus tarixida g‘oyat qora joy qutquchi bir zolimdur», – deyilgan shu qo‘pol va anglashilishi qiyin jumladan boshqa mavza zalining ta’rifinda: «Qizig‘tim ranglikdagi miramirdan», «birgina tosh­dan yasalg‘an katta va nafis isto‘lbalari bor» kabi ajib, atala ibora va jumlalar bor.
Bu – tilning ishlanishi!
Endi adabiyotning (til bilan birga) ishlanishiga kelaylik: so‘ng vaqtda «Moiqiy» degan bir «shoir»ning she’rlariga yo‘luqaturg‘an bo‘ldiq.
«Axbor» shoiri birodarimiz o‘zining «Qizil militsiya uchun» sarlavhali bir «she’r»ida militsiya yigitini (aynan):
San bu yurtning boqchisi (?),
San inqilob soqchisi…
Otang saning Arslon,
San ham undan qolishmang… (?!)» –
degan buzuq so‘zlar bilan ta’rif qiladir. Moiqiy o‘rtoqning Buxoro dehqonlariga qilgan shu:
Qani, dehqon qarindosh,
Kuning qanday talang‘och… –
xitobini o‘qush bilangina darrov onglab bo‘lmaydir.
Bu yosh «o‘zbek» shoirining milliy bayramimiz – Navro‘zni qutlab yozgan bir she’ridan ko‘prak ko‘chirib ko‘rsatmakka majburman (aynan):
Navro‘z qutlug‘ bo‘lsun yangi kelgan!
Bu kundir birinchi kun Yangi yildan,
Ortidan yana bir ko‘p yil yillar kelib –
Kutaylik ko‘b xayriyat har birindan.
Kechurgan necha qalay qayg‘u-hasrat –
Mundan so‘ng unutulub bitsun bari.
Odashqan, yo‘ldan yozg‘an xalqmiz ko‘b:
Yurupdi yo‘l topa olmay ko‘zi ko‘rdan
Aytsang-da, qichqirsang-da gap eshitmas
Na ko‘zi, na qulog‘i, so‘zi birdan.
Xo‘sh kelding, Navro‘z aka, bugun bizga,
Ko‘pdan-ko‘p bag‘ishlayman salom sizga.
Turkman, qoraqalpoq, qozoq, o‘zbek –
Hammasi bosh egadi o‘zingizga…
Bu yo‘l til va adabiyotimiz uchun juda zararlikdir. Boshqa to‘g‘rilarda yaxshi ishlab kelayotqan «Axbor» yo‘ldoshimiz bu to‘g‘rida ham durustrak bir qadam bosmog‘i lozim. Birovning rioya-xotiri uchun tilni buzushdan boshqag‘a yaramayturg‘an buzuq she’rlarni gazetaning chiroyliq yuzlariga chiqarish to‘g‘ri emas. Moiqiy o‘rtoqning o‘zi ham shu haqiqatni tushunmagi kerak.
She’ringiz tilni buzar, Moiqiy aka,
Bir qadar hurmat kerak gazetaga.
Til uchun ishlashingiz «Axbor» bilan!
Samimiy salomimiz ikkingizga!..