سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/10
سيد ميران محمد شاه جي بزرگ آنريبل سيد ميران محمد شاه وزير سنڌ جو جد امجد هو. انگريزن جي اوائلي زماني ۾ سندس ادبي خدمت لائق ستائش آهي.
سندس تصنيف ٿيل 2 ڪتاب ”سڌا تورو ۽ ڪڌاتورو“ ۽ آڪاسي نروار“ مشهور آهن جن جو تفصيل وار احوال هيٺ ڏجي ٿو.
(1) سڌاتوري ۽ ڪڌاتوري جي ڳالهه
ڪتاب جي حقيقت: هي ڪتاب اصل هندي ٻوليءَ ۾ پنڊت بنسي ڌر جو ٺاهيل هو، جو سر بارٽل فريئر صاحب جي حڪم موجب سيد ميران محمد شاه سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو. ڪتاب جو مضمون هنديءَ تان ترجمو ٿيل آهي، مگر ماڻهن جا نالا سنڌ جا ڪم آيل پيا ڏسجن. هي ڪتاب بہ شروعات وارن ڏينهن ۾ ابتدائي اسڪولن ۾ درسي ڪتاب طور ڪم ايندو هو.
مضمون:
مٿرا شهر ۾ ٻہ ماڻهو رهندا هئا، هڪڙو سمهابو (لحاظ ۽ لياقت وارو) ۽ ٻيو آمهابو (بي مروت). سمهابي جي پٽ جو نالو سڌاتورو (حلالي پٽ) هو ۽ امهابي جي پٽ جو نالو ڪڌاتورو. سڌاتورو ۽ ڪڌاتورو ٻئي اسڪول ۾ پڙهندا هئا. سڌاتوري کي گهر ۾ سلڇڻائيءَ جا سبق بہ ملندا هئا ۽ لفنگن ڇوڪرن جي سنگت کان بہ هو پري رهندو هو، مگر ڪڌاتوري جي گهر ۾ کوٽ ۽ ڪپت جو وهنوار هلندڙ هو ۽ هو بدڪار ڇوڪرن جي سنگت ۾ گذاريندو هو. سڌاتورو اسڪول ۾ چاه ۽ محنت سان پڙهندو هو ۽ ڏاڍو هوشيار ٿي پيو. هڪڙي ڀيري ڪليڪٽر صاحب ۽ ٻيا آفيسر اسڪول ۾ آيا ۽ اچي امتحان ورتائون.
سڌاتوري جي هوشياري ۽ فضيلت ڪليڪٽر صاحب کي اهي وڻي جو ان کي انعام بہ چڱو ڏنائين ۽ اسڪول ڇڏڻ شرط تپيداريءَ جي نوڪري ڏنائينس. انهيءَ نوڪريءَ ۾ هن اهڙا ايمانداريءَ ۽ سچائيءَ جا ڪم ڏيکاريا. جو نوڪريءَ ۾ وڌندو ويو ۽ آخر هڪڙو نامور ۽ عادل مختيارڪار وڃي ٿيو.
ڪڌاتورو بہ لکڻ پڙهڻ جهڙو ٿيو ۽ گهڻا ڌڪا ڌوما کائي آخر دفتردار جي آفيس ۾ منشگيري جي جاءِ وڃي حاصل ڪيائين. نوڪريءَ جي وقت ۾ بہ ان پنهنجا ننڍي هوندي وارا بدچال سنگتي نہ ڇڏيا ۽ پڪو جواري بڻجي پيو. هڪڙي ڀيري ڪنهن ڌر کي ناجائز فائدي ڏيڻ لاءِ رشوت وٺي سرڪاري ڪاغذن ۾ بي ايماني ڪيائين. جنهنڪري ٽي ورهيه سخت پورهئي سان قيد جي سزا مليس.
مٿئين مضمون جا ڪي ٽڪر جنسي صورت خطي ۽ عبارت ۾ هيٺ لکجن ٿا:
1- سمهابي پنهنجي پٽ کي باب پڙهڻ وهاريو ۽ جڏهن اهو ڇوڪر ستن ورهين جو ٿيو تڏهن مهابي کي هي ڳڻتي ٿي ته مون کي ته پاڻ ان جي سيکارڻ جيتري واند ڪائي ڪانه آهي ۽ ڇوڪر جي سيکارڻ جي پڻ مهل اها آهي، جيڪڏهن ان ۾ ڪا ويسلائي ڪبي ته ڇوڪر ڄٽ ٿي پوندو. انهي ڳالهه جو بار سدا منهجي مٿي تي رهندو. ڏاهن چيو ته آهي ته جو مائٽ پنهنجي وياءَ کي لکڻ پڙهڻ نہ سيکاري سو ڪر ان جو ويري آهي.
(صفحه 2 ۽ 3)
2- سڌاتورو ٻن ٽن ورهن ۾ ليکي جي ڪتابن ۾ جبر مقابلي ۽ ڌرتي نروار ۽ علم هيئت ۽ چٽن ۽ تاريخن جي ۾ ۽ ٻين علمن ۾ ڀڙ ٿيو، پڙهڻ جي مهل ان جو اهڙو حال هو ته جنهن ٽولي ڇوڪرن جي سين دوري هو تنهن ٽولي کان سگهوئي پنهنجي ڀڙپائي سر نڪريو مٿي ٽولي کي ٿي پهتو.“
(صفحه 4-5)
صورت خطي، عبارت ۽ ٻولي:
هي ڪتاب سنه 1855ع ۾ ٺهيل آهي. ان وقت جي ٺهيلن ڪتابن بنسبت هن ڪتاب ۾ نئين مقرر ٿيل عربي سنڌي آئيويٽا جا سڀ اکر صحيح صورت ۾ ڪم آيل آهن: جهڙوڪ ٺ، جهه، گهه، ڱ وغيره. هر هڪ لفظ تي اعرابون ڪم آڻڻ يعني شاگردن کي لفظن جو صحيح تلفظ سيکارڻ ته ان وقت جي درسي ڪتابن جو ڪارائتو اصول هو. نون غنہ ۽ مرڪب آوازن وارن لفظن جي صورتخطي هن ڪتاب ۾ بہ اها ئي ڪم آيل جا ان وقت جي ٻين درسي ڪتابن ۾ ڪتب آيل آهي.
ٺٽي وارن بزرگن جيڪا عبارت پنهنجن ڪتابن (جهڙوڪ هندستان جي تاريخ قاضي غلام علي واري ۽ ڀنڀي زميندار جي ڳالهه ميان غلام حسين واري) ۾ ڪم آندي، تنهن بنسبت هن ڪتاب ۾ وڌيڪ درست ۽ سڌريل عبارت ڪم آيل آهي، تنهن هوندي بہ هن ڪتاب جا ڪيترائي جملا سنڌي ۾ ڪو ”صرف و نحو“ جو ڪتاب موجود ئي ڪونه هو.
مثال 1- ”تڏهن صاحب مٿي ڇوڪرن جي پرک وٺتي پوءِ جيڪو ڇوڪر ته ڍرڙو هو ۽ لکپڙهه تي چاهه نہ وس ان کي ڪوٺئو ٿي چيائين ته جيڪڏه تو ڳهن ڪري لکيو پڙهيو هو ۽ پنهنجو واڌارو ڏيکارئو هو ته جيڪر توکي پڻ ڏاڻ ملئو، ڏس تنهنجي چرڙائي تنهنجي انعام کي جهلئو.
(صفحه 5)
سنڌي ”صرف و نحو“ ۽ هاڻوڪي محاوري موجب مٿئين عبارت هن طرح هئڻ گهرجي:
”تڏهن مٿئين صاحب ڇوڪرن جي پرک ورتي (ڇوڪرن جو امتحان ورتو). پوءِ جيڪو جيڪو ڇوڪر ڍرڙو (گهٽ) هو، يا جنهن جنهن ڇوڪر جو لکڻ پڙهڻ تي چاهه نہ هو، تنهن کي ڪوٺيو چيائين ٿي، ته ”جيڪڏهن تون ڳهر نہ ڪري (ڌيان لڳائي لکين پڙهين ها ۽ پنهنجو واڌارو ڏيکارين ها، ته جيڪر توکي بہ ڏاڻ (انعام) ملي ها. ڏس تنهنجي ڍرڙائي (گهٽتائي) توکي انعام کٽڻ ۾ اٽڪ ڪئي.“
مثال 2- ” سڌاتورو چيت گهڻي سين ڪم ۾ رهڻو هيڪي ڀيري ڪليڪٽر صاحب جلالپور جي تپيدار کي حڪم ڏنو ته هتي نقشو ٻني جو جوڙڻ مهل سنئون ۽ سوڌو نٺهيو آهي ان لاءِ توکي گهرجي ته ٻنين کي مئي نئين سر نوءُ نقشو سئون ۽ سوڌو جوڙي آءٌ ۽ ان نقشي جين خسرو پڻ ٺاهي آءُ ان صاحب جي منہ تي ته آنہ آنہ ڪي پر ٻنن جو نقشو جوڙڻ ڪ اهڙو سهکو نهو.“
(صفحه 8)
مٿين عبارت هاڻوڪي دستور موجب:
”سڌاتورو گهڻي چيت (ڌيان) سان ڪم ۾ لڳو رهيو. هڪڙي ڀيري ڪليڪٽر صاحب جلالپور جي تپيدار کي حڪم ڏنو، ته ”هتي وارين ٻنين جو نقشو جوڙن مهل سنئون سڌو نہ ٺهيو آهي، تنهنڪري توکي گهرجي، ته ٻنين کي نئين سر ماپي ٻيو سنئون سڌو نئون نقشو جوڙي آءُ، ۽ انهيءَ نقشي موجب خسرو (ڍل جو حساب) بہ ٺاهي اچ.،“ تپيدار صاحب جي روبرو ته ”هائو سائين، حاضر سائين“ پي ڪيو، پر ٻنيون ماپي انهن جو نقشو ٺاهڻ ڪو سٿرو ڪم نہ هو.“
هن ڪتاب جو مصنف مٽيارين جو ويٺل هو ته بہ ڪي ڪي لفظ ۽ محاور ٺٽوي بزرگن جهڙا ڪم آندا اٿس. مثلاً:
هيڪڙو (هڪڙو) هيڪو هيڪو (هر هڪ) هيڪي دوئي ڊول (هڪ نہ ٻيءَ ريت يا ڪنهن نہ ڪنهن ريت). آنهه (هائو) ۾ ڪر (نه ڪر) ماڻهو (ماڻهون)، وغيره.
ڪي لفظ ٺٽوي بزرگن بہ نسبت درست صورت ۾ ڪم آيل آهن:
ٺٽوين لکيو ايڙو مصنف لکيو اهڙو
= = جيڙو = = جهڙو
= = جڏين = = جڏه
= = تڏين = = تڏه
= = هير = = هير (هينئر)
هن ڪتاب ۾ ڪي نرالا نج سنڌي لفظ بہ ڪم آيل آهن:
ڳهن (ڌيان)، آرکڻ (اصل عربي لفظ ”آرڪان“= لڇڻ، آراڌو (اصل عربي لفظ ”علحدو“ + نرالو الڳ)، رڳڙو (جهيڙو)، آنئٺو (غير آباد ٻني)، ڍاڪو (نار يا هرلو)، کنڊائي (دل جو کوٽ)، آپلئو (آڻ جهل)، ول (تفاوت)، ويڇو (تفاوت)، رمٺو ائڻ (رنج ٿيڻ)، نبير نچيڙ (فيصلو)، کاپ (خرچ)، چيت (حوصلو).
هن ڪتاب ۾ ڪي لفظ غلط صورت ۾ بہ لکيل آهن، جئن ته:
وڏ ماڻو هئڻ گهرجي وڏ ماڻهپي
چڱماڻوئپ = = چڱ ماڻهپي
نيها = = نياءُ
مهاورو = = محاورو
دڪت = = دقت
هن ڪتاب ۾ ڪي نج سنڌي پهاڪا ۽ اصطلاح بہ ڪم آيل آهن، جئن ته:
(1) سلو سرجنديئي ڀلو. پهاڪو
(2) بڙ جا پن اُڀرنديئي سڻڀا. = =
(3) پاڻ ڦرائي بہ ڪم ڪڍجي. = =
(1) جوف ۾ منهن وجهڻ= لوڀ ڪرڻ اصطلاح
(2) ڪوڏيءَ جو ول پوڻ = ٿورڙو تفاوت نڪرڻ = =
(3) پاڻي پاڻي کير کير ڪرڻ = پورو انصاف ڪرڻ = =
(2) آڪاسي نروار
ڪتاب جي حقيقت: هندي ٻوليءَ ۾ نظام شمسي نالي هڪڙو ڪتاب پنڊت بنسي ڌر جو جوڙيل هو، جو سر بارٽل فريئر صاحب جي حڪم موجب سيد ميران محمد شاهه ولد سيد محمد شاهه متعلوي سنڌي ۾ ترجمو ڪري سندس نالو رکيو آڪاسي نروار يعني خلاصه نظام شمسي (نظام شمسيءَ جو خاص بيان). هي ڪتاب وڏن شاگردن لاءِ درسي ڪتاب هو.
مضمون:
سنڌي ٻوليءَ ۾ علم هيئت بابت هي پهريون پهريون ڪتاب ٺهيل آهي، جنهن ۾ ڌرتي، سج، چنڊ، سيارن (گرهن)، ثوابت (نکترن يعني بيٺل تارن) پڇر تارن، ڪسوف (سج گرهڻ) ۽ خشوف (چنڊ گرهڻ) بابت ماڻهن جا جيڪي اڻڄاڻائيءَ جهڙا خيال ۽ عقيدا هئا، تن کي ڪوڙو ثابت ڪيو ويو آهي ۽ هر هڪ آسماني جسم جي تحقيقات ڪيل شڪل، گردش، مفاصلي ۽ انهن جي اثرن (جهڙوڪ رات ۽ ڏينهن ٿيڻ جي حقيقت ۽ موسمن جي مٽ سٽ، بابت سمجهاڻيون ڏنيون ويون آهن ڪيترن آسماني جسمن جون شڪليون بہ ڏنيون ويون آهن. ڪتاب جي پڇاڙيءَ ۾ سمجهايو ويو آهي، ته نجومي يا جوتشي ماڻهن جي حال چال ۽ دنيا جي ڪاروبار تي سيارن ۽ تارن جي حڪمراني بابت جيڪي اڳڪٿيون ڪندا آهن تن تي ويساه ڪرڻ مورکائي آهي. علم هيئت سکڻ مان ڪهڙا فائدا آهن، تن جو بيان ڪري ڪتاب پورو ڪيو ويو آهي.
هن ڪتاب جي مضمون ۾ جيڪا خاص ۽ تعريف جوڳي خوبي آهي. سا هيءَ جو چپي چپي تي پڙهندڙن جو ڌيان خدا تعالى جي پاڪ هستي، ان جي بي انت قدرت ۽ فرمانبرادريءَ ڏانهن ڇڪايو ويو آهي: گويا آسماني جسمن بابت واقفيت ڏيندي پڙهندڙن کي روحاني تعليم جا سبق ڏنا ويا آهن.
مثلاً:
1- ”پڌرو هجي، ته سج ۽ چنڊ تارا ڄميل يعني ثابت ۽ تارا گهمندڙ يعني سيار ڏينها ڏينهه ننڍپڻ کان ماڻهو جي نهار1 ۾ اچن ٿا ته تاپه 2 (هو) ان جوڙيندڙ جي جوڙ ۽ وڏائي جو ڪي (ڪجهه) ويچار نٿو ڪري.“ (صفحه 1 ڪتاب جي شروعات)
2- ”اهڙين ڳالهين جي سوچ1 کان هيون2 ڌڻي ڏي ورندي آهي جو هو سڀني جو اُپائيندڙ ۽ واهي3 آهي گهرجي ته ان جي ٻانپ4 ڪجي ۽ ان جو دڳو5 مڃجي.“ (صفحه 6)
هن ڪتاب ۾ نئين مقرر ٿيل آئيويٽا جا سڀ اکر درست صورتن ۾ ڪم آيل آهن، ۽ اعرابون بہ ڪنهن ورلي لفظ تي لکيل آهن، مگر ٻہ زبرون، ٻہ زيرون ۽ ٻہ پيش گهڻي قدر ڪتب آندا ويا آهن. باقي ”نون غنہ“ جي آوازن وارا لفظ جهڙوڪ ”جنهن“،”ڪنهن“ وغيره انهن ئي صورتن ۾ ڪم آيل آهن، جن صورتن ۾ ”سڌاتوري ۽ ڪڌاتوري“، ڪتاب ۾ ٻوليءَ جو ڍنگ بہ اهو ساڳيوئي ڪتب آيل آهي.