سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/11
ميان محمد حيدرآباد ۾ فقير جي پڙ واري سنڌي اسڪول جو هيڊ ماستر هو. سربارٽل فريئر جي فهمائش موجب هن صاحب سنڌي صرف و نحو جو ڪتاب لکيو جو سنڌي اسڪول ۾ رائج ٿيو. ميان محمد پارسيءَ جو چڱو ڄاڻو هو ۽ ان جي آڌار تي سنڌي گرامر گهڻي وضاحت سان لکيو اٿس.
سنڌي صرف و نحو
ڪتاب جي حقيقت: سربارٽل فريئر صاحب ڪمشنر جي فرمائش موجب هي سنڌي ٻوليءَ جو پهريون پهريون تفصيلوار صرف و نحو سنڌي ٻوليءَ ۾ منشي محمد سنڌي اسڪول ماستر تيار ڪيو هو، جنهن ڪتاب تيار ڪرڻ ۾ ديوان پرڀداس انندرام انگريزي اسڪول جي اسسٽنٽ ماستر جي بہ صلاح حاصل ڪئي هئي. هن ڪتاب تيار ٿيڻ بعد ميجر گولڊ سمٿ صاحب اسسٽنٽ ڪمشنر جو سنڌ جو ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر بہ هو، تنهن يوروپين جي مطالعه لاءِ ان جو اختصار انگريزي ۾ لکيو. اهو انگريزي اختصار بہ سنڌي صرف و نحو جي پڇاڙيءَ ۾ شامل ٿيل آهي، انهيءَ انگريزي اختصار جي منڍ ۾ ميجر گولڊ سمٿ صاحب منشي محمد کي ”مولانا محمد“ ڪري لکي ٿو.
مضمون:
هي صرف و نحو هو بہ هو عربي ۽ پارسي صرف و نحو جي اصول تي ٺهيل آهي. هن ۾ پهريائين سنڌي الف بي جا اکر ڏنا ويا آهن ۽ هر هڪ اکر جي سامهون اهڙو لفظ ڏنو ويو آهي، جنهن ۾ اهو اکر ڪم اچي ٿو. مثلاً:
الف........ اَڪ، ب..... باهه، ٻ.... ٻانهون، ڀ.... ڀاءُ، پ... پيءُ وغيره.
انهيءَ کان پوءِ هر هڪ اکر جون ٽي صورتون (منڍ، وچ ۽ پڇاڙيءَ ۾ لکجڻ واريون صورتون، ڏنل آهن، تنهن کان پوءِ آئيويٽا جي اکرن جا ٽي قسم آهن، تنهن کان پوءِ آئيويٽا جي اکرن جا ٽي قسم مسروري، ملفوظي ۽ مڪتوبي سمجهايا ويا آهن. پوءِ نج عربي اکر، نج سنڌي اکر، خاص هندي ۽ سنڌي اکر جي عربي ۽ پارسي ۾ ڪم ئي نہ ايندا آهن؛ اهي اکر، جي عربي، پارسي، هندي ۽ سنڌيءَ ۾ عام آهن، ۽ اهي اکر جي خاص پارسي آئيويٽا جا آهن، سي سمجهائي پوءِ اعرابن ۽ حرف علتن جي ڪشادي سمجهاڻي ڏني ويئي آهي. تنهن کان پوءِ سمجهايل ڪم جا استعمالي سوال (جوابن سميت) ڏنا ويا آهن.
ڳالهائڻ جا لفظ عربي ۽ پارسي صرف و نحو موجب فقط ٽي ٺهرايا ويا آهن.:
اسم، فعل ۽ حرف انهن ٽنهي جي مختصر وصفن ڏيڻ کان پوءِ اسم جا پنج قسم ٺهرايا ويا آهن. 1- اسم خاص ۽ عام، 2- اصم صفت، 3- اسم عدد، 4- اسم ضمير ۽ 5- اسم ظرف. هر هڪ جي مختصر وصف ڏيئي پوءِ اسم جي جنس ۽ عدد جو بيان ڏنو ويو آهي؛ جنهن ۾ هيءَ ڳالهه چٽيءَ طرح سمجهائي ۽ ثابت ڪئي ويئي آهي، ته اعرابن جوءِ ڄاڻڻ ۽ ڪم آڻڻ سنڌي ٻوليءَ جي لفظن جي جنسن، عددن، حالتن ۽ گردانن پروڙڻ لاءِ گهڻي قدر ضروري آهي.
اسم جي گردانن سمجهائڻ کان پوءِ اسم صفت جا ٽي درجا (خالص، تفضيل ۽ مبالغو) سمجهائي فعل ۽ اسم مان صفت ٺاهڻ جون ريتيون ۽ مثال ڏنا ويا آهن. حقيقت ڪري اهو لفظن ٺاهڻ جو ڪم ”نحو“ واري ڀاڱي ۾ اچڻ گهرجي. پر هن ڪتاب ۾ مصنف اهو ڪم بہ اتيئي ڇڏيو آهي. صفت کان پوءِ اسم ظرف ۾ انجا ٽي قسم( ظرف تميز، ظرف زمان ۽ ظرف مڪان) مختصر وصفن سان ڏيئي پوءِ، اسم، صفت ۽ فعل مان ٺهيل ظرفن جا مثال بہ اتيئي سمجهايا ويا آهن.
اسم ظرف کان پوءِ اسم عدد جو بيان تمام ڪشادگيءَ سان سمجهايو ويو آهي. اتي بہ عدد جي پڇاڙين جي ڦير گهير سمجهائڻ لاءِ اعرابن کان ڪم ورتو ويو آهي. اسم ضمير ۽ ان جا قسم مثالن ۽ گردانن سميت سمجهائڻ کان پوءِ اسم مان اسم فاعل، اسم مان اسم، صفت (اڳ ڏنل سمجهاڻيءَ کان ڪشاديءَ طرح)، صفت مان اسم، فعل مان اسم، فعل مان صفت، مرڪب اسم ٺاهڻ جون ريتيون ۽ اسم تصغير جا مثال سمجهايا ويا آهن، جي خاص ”نحو“ واري باب ۾ سمجهائڻ وڌيڪ زيباور هئا، مگر هن ڪتاب ۾ هن مصنف نحو تي، ڪو جدا باب ڏنو ئي ڪونهي. فعل جا قسم، زمان، صيغا ۽ گردان سمجهائي پوءِ حرف جر ۽ حرف جملي جا قسم ۽ مثال کولي سمجهايا ويا آهن.حرف ندا جي سمجهاڻي تمام مختصر ڏني ويئي آهي. هن ”صرف و نحو“ ۾ ”پريوگ“ سمجهايل نہ آهن؛ ڇاڪاڻ جو عربي ۽ پارسي ”صرف و نحو“ ۾ ”پريوگ“ جو ذڪر ئي ڪونهي. سو هن ڪري جو پارسيءَ ۾ فعل سدائين فاعل موجب مٽبو آهي ۽ مفعول جي عدد ۽ جنس سان ان جو ڪو بہ واسطو نہ رهندو آهي. عربي ”صرف و نحو“ ۾ فقط تعليلات فاعل موجب عدد ۽ جنس موجب فعل جي صورتن مٽجڻ جا سبب هن طرح سمجهايل آهن. پارسي ۾ ته فعل سان جنس جو ڪو بہ واسطو ڪونهي.
صورتخطي، عبارت ۽ ٻولي:
هي ڪتاب وڏن شاگردن ۽ ماسترن لاءِ ٺاهيل آهي. هن ڪتاب جي ديباچي ۾ هر هڪ لفظ تي اعرابون پوري طرح ڪم آيل آهن. پر ڪتاب جي مضمون ۾ ڪٿي ڪا ورلي اعراب ڪم آيل آهي؛ مگر ٻٽيون اعرابون جاءِ بجاءِ ڪم آيل آهن، جئن ته وڏيءَ (وڏيون)، ”اسءُ“ (اسين) وغيره. ڪٿي ڪٿي ته وري ٻٽين اعرابن جي بدران هاڻوڪي نموني وانگر حرف علت جي پٺيان ”نون“ ڪم آندل آهن جيئن ته ”اُتاهون“، ”چوٿون“، ”پويون“ وغيره. ڪيترن لفظن جي صورتخطي اصلوڪي نموني ۾ لکيل آهي جئن ته جہ (جنهن)، تہ (تنهن)، ڏينہ (ڏينهن)، اوان (اوهان)، ڳال (ڳالهه) وغيره.
هن ڪتاب ۾ ٻولي صاف سليس ڪم آيل آهي ۽ نج پراڻا سنڌي لفظ گهڻي قدر ڪم آيل آهن: جهڙوڪ هير (استعمال)، پريون (قسم، نمونا)، نڪڻي (خاص طرح) مهنديون (اڳيون)، پهت (پسند)، کٿاب (مڪتب) وغيره.
هن ڪتاب ۾ جهڙي صاف ۽ وڏن چٽن اکرن ۾ صورتخطي لکيل آهي، تهڙي ان وقت جي ٻئي ڪنهن بہ ڪتاب ۾ نہ آهي.