سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/20
هز هائينس مير محمد حسن علي خان (حسن)، جنهن کي سنڌ جو فردوسي چئجي ته وڌاءُ نہ آهي، سو سنڌ جي آخرين ٽالپر حاڪم مير محمد نصير خان جو وڏو فرزند هو. هو هجري 1240ع مطابق 1824ع ۾ ڄائو هو. هو عربي ۽ پارسي ۾ يگانو هو. جڏهن اوڻيهن ورهن جي عمر جو هو، تڏهن 1843ع ۾ سندن ملڪ انگريزن فتح ڪيو هو، تڏهن شهزادو ”حسن“ بہ پنهنجي والد صاحب ۽ ٻين ٽالپرن سان گڏ نظربند ٿي بمبئي، پونا ۽ ڪلڪتہ ڏانهن ويو هو. ويهه سال نظربنديءَ ۾ گذارڻ بعد 1863ع ۾ سنڌ ۾ آيو ۽ پنهنجن عزيزن مان اچي شادي ڪيائين، پر اولاد ڪونه ٿيس انگريز سرڪار کان ٽي هزار رپيا ماهياني پوليٽيڪل پينشن مير صاحب کي ملندي هئي.
مير صاحب علم دوست ۽ بلڪل بي تعصب بزرگ عالم هو، تنهنڪري حيدرآباد شهر جا سڀ شاعر ۽ علم دوست ماڻهو مير صاحب جا مجلسي هوندا هئا. مير صاحب نہ رڳو زبردست شاعر هو، پر نثر نويس بہ چڱو هو هن ايڪاسي ورهن جي عمر ۾ تاريخ 15 ذوالحج سنه 1224هجري برابر 1909ع ۾ وفات ڪئي.
مير صاحب جو ڪلام:
مير صاحب جو سنڌي نظم بہ چڱي انداز ۾ موجود آهي. شهنشاه نامه يا حمله حيدري، مختار نامه ۾ مناقب، مرثيا ۽ سلام اهي سڀ ڪتاب نظم ۾ آهن. پر اسين مير صاحب جو فقط ”سنڌ جو شاهنامه“ ڪتاب هت ادبي نظر سان جاچيون ٿا.
مير صاحب جي ڪلام جون خصوصيتون ۽ ايجادون:
1- مير صاحب جي ڪلام ۾ پهريائين وڏي خاصيت هيءَ آهي جو منجهس عاشقانون ۽ صوفيانو مضمون ذرو بہ ڪم آيل نہ آهي.
2- ٻي خصوصيت هيءَ آهي جو سنديس شاعريءَ جو مقصد اهلبيت اطهار جي حب ۽ شهيدن جي ماتمداريءَ کان سواءِ ٻيو ڪجهه بہ نہ آهي.
3- ٽي خصوصيت هيءَ آهي، جو پارسي لفظن جي ملاوت تمام گهڻي قدر ڪئي اٿس نہ رڳو عام لفظ پر اضافي مرڪب، حرفي مرڪب بلڪل فعلي صيغا بہ ڪٿي ڪٿي پارسي ڪم آندا اٿس. ٻئي ڪنهن بہ شاعر جي سنڌي ڪلام ۾ ايتري قدر پارسي ملاوت نہ آهي.
4- تاريخي احوال کي سنڌي نظم جو لباس ڍڪائڻ ۽ ”شاهنامه“ ۽ ”سڪندر نامه“ جي طرز تي نج رزميه ڪلام سنڌيءَ ۾ تيار ڪرڻ مير صاحب جي ايجاد ليکبي.
مضمون:
مير صاحب جي ڪلام ۾ صوفيانه ۽ عاشقانه مضمون جي ته بوءِ بہ ڪانهي. خط و خال، زلف و سنبل، گل و بلبل واري مضمون جو ته مير صاحب سخت مخالف هوندو هو. ”سنڌ جو شاهنامو“ جنهن تي هت اسان کي خاص طرح ادبي بحث ڪرڻو آهي، جنهنجي لکندي قابل تعظيم شاعر ’طرت نگاري ۽ سيرت نگاريءَ‘ جا حق بخوبي ادا ڪيا آهن.
فطرت نگاري ۽ سيرت نگاريءَ جا مثال:
1- ٻہ لشڪر چوان يا ٻہ دريا چوان
ٻه لشڪر ها يا ابر آتش فشان،
ائين گرم ٿي آتش ڪار زار،
جو تپ لرزه ٿيو در دل ڪوهسار.
ٻري باه وئي در دماغ يلان،
جلي جنهن ۾ ويا پوست ۽ استخوان.
رسيو جنهن جي سرتي اجل جو پيام،
تنهن نوڙئي سر تن کي ڪيو ٿي سلام.
جدا ٿي گهڻا روح قلب کان ويا،
ڇڏي مرغ روح آشيانه هليا.
لنگهي جنگ انداز کان ويئي پري،
نه مشڪل هو جو دشت رن جو ٻري.
انهيءَ وقت سلطان کهاوڙ دلير،
ڪيا جنهن گهڻا ماري سرڪش بزير.
اچي پهتو جنهن وقت در دشت ڪين،
اتي بيهي لافون گزافون هنئين:
”سندم ناه ڪو مٽ جو تنهن سان وڙهان.
اچي دل جهلي جي ڪو هوءِ پهلوان.“
”ڏسي قوت زور بازو سندم،
نه ٿي سگهندو ڪو هم ترازو سندم.“
ڏٺو مير فتح علي خان دلير،
گدڙ آه آيو ڍڪي چرم شير،
سندس مير کي نايون لافون پسند،
ڪري انڏي منهن چيائين با زهر خند.
”تون بيٺو هڻين لافون ڪيئن دور تر،
وڌي آ، لهان تان آءُ تنهنجي خبر.“
ائين چئي پوءِ ٿيو حمله ور باشتاب،
جهلڻ حملي جو هو نہ ڪنهن کي بہ تاب.
ڏسي ڀڄندو سلطان کي بي درنگ،
ٿيو تاجي جي رت ۾ وڏو جوش جنگ.
اچي مير کي چيائين اي شهسوار،
وڙهڻ آيو آهيان ٿي تون هوشيار.
مون کي مثل سلطان تصور نہ ڪر،
آءُ آهيان وڏو پهلوان پر هنر،
چيو مير ”بس بس تڪبر نہ ڪر“،
نه هڻ لاف بيهودگي ان قدر،
”سندم جنگ جو تو کي آهي ڪو تاب؟
تون منهن موڙي ويندي ڀڄي باشتاب.“
(جنگ هالاڻي)
سڀڪنهن تاريخي نظم ۾ اخلاقي ۽ روحاني سبق شامل هئڻ قدرتي ڳالهه آهي، تنهنڪري اخلاقي ۽ روحاني نصيحتون ”سنڌ جي شاهنامه“ ۾ جام آهن. ڪنهن واقعي بيان ڪرڻ جي شروع، وچ يا پڇاڙيءَ ۾ هڪڙي نہ ٻي اخلاقي يا روحاني نصيحت ڏنل آهي. نہ رڳو ايترو ، بلڪ خاص خاص موقعن تي قومي ۽ سياسي جذبو بہ سهڻي نموني ۾ قابل تعظيم شاعر نروار ڪيو آهي. مثال:
رعيت پروري:
1- ڪلهوڙن کان ڪئن ملڪ ورتو اسان؟
ٿيو ويران ڪئن خاندان ڪلان؟
چئي ان طرح سان ويا دانا نخست،
رعايا چون بيخ اند و سلطان درخت.
2- مدو اڄ رعايا جي آهي ضرور،
سرن تان ڪريون تنجي آفت هي دور،
خبر جي نہ هن وقت تنجي وٺون
ٿي ويندي رعيت پوءِ ضايع زبون.
ڪري ڏس تون سعدي جو هي قول ياد،
چئي ڇا ويو هن باب ۾ اوستاد،
ملڪ باج ده يڪ چرامي خورد،
چون دشمن خر روستائي برد،
اسين ڍل ۽ محصول جن کان وٺون،
بوقت مصائب ڇڏي تنکي ڏيون،
رعايا جي غمخواري ڀي ٿي ضرور،
سرن تان ڪريون تنجي آفت هي دور
نوٽ: (1) ڪلهوڙن جي خاندان برباد ٿيڻ جو سبب شاعر فرمائي ٿو ته فقط رعيت آزاري هئي. انهي بيان شروع ڪرڻ کان اڳ نصيحت ٿو ڏئي، ته رعيت پاڙ جي مثال آهي ۽ بادشاه وڻ جي مثال، جيڪڏهن بادشاه رعيت کي آزاريو، ته ڄڻ پنهنجي پاڙ ڪمزور ڪيائين، پر جيڪڏهن رعيت کي خوش رکيائين ته ڄڻ پنهنجي حڪومت جي پاڙ پڪي ڄمايائين.
(2) جڏهن مدد خان پٺاڻ سنڌ ۾ ڦرلٽ مچائي ڏني، تڏهن مير فتح علي خان سڀني ٽالپرن ۽ اميرن کي گڏ ڪري رعيت جي حفاظت ۽ بچاءُ ڪرڻ بابت نصيت ٿو ڪري.
دنيا جي فنائي بابت:
مير فتح علي خان جي وفات جو بيان ڪندي پهريائين هو دنيا جي فنائي ۽ ناپائداريءَ بابت هن طرح نصيحت ٿو ڪري:
”زماني جو يڪسان رهي ٿو نہ حال،
تون ڏس چنڊ کي گهه بدر گهه هلال.“
ڏسو سج جو ڪيڏو ٿيو جاه و جلال،
ڏسي ڪئن ٿو هر روز رو ۽ جلال
زماني ڪڏهن ڪنهن سان ڪئي ڪا وفا؟
تڏهن ان تي دل بستگي ٿي خطا،
رهڻ ڪاڻ هن هنڌ آيو نہ ڪو،
وڃڻ تي تڏهن ڪهڙو شيڪو ڪبو؟
بقا ٿي فقط ذات رب العلا،
جتي ناه امڪان نقص و فنا
غرض موت انسان سان ٿيو لڳل،
معين ٿيا ايام عمر از ازل.“
قومي ۽ سياسي جذبات جي نرواريءَ جو نمونو:
”انهيءَ جنگ تي امر هو منحصر،
ته حاصل ڪري جيڪو فتح و ظفر.
اهو ٿيندو هن ملڪ جو بادشاه،
مخالف ٿي ويندو سراسر تباهه.
تڏهن زور لاتئون ٿي حد کان زياده،
ته حاصل ڪن ان معرڪي مان مراد.
ٻروچن ها پيرن ۾ ڏانوڻ وڌا،
متان منهن ڪو موڙي ڀڄي بي خطا.
ڪو ٿورن گهڻن تي نہ ٿيو مختصر،
ظفر جنهنکي ڏي تنهنکي ڏي دادگر،
اتي پاڻ ڀي مير سهراب شير،
ٿي زخمي پيو جنگ ۾ سو دلير،
ڪيائين نہ زخمن جي پرواه ڪا،
وڙهيو جئن وڙهي شير يا ازدها.
لهي پوءِ ته گهوڙن تان ٿيا پياده پا،
وڏو شور غوغا ٿيو ان دم بپا،
ڪيئون چست ڪمرن کي با ڪشت و خون
گريبان ٿي هڪ ٻئي جا هٿ سان جهليئون،
ٿي گڏجي وڏا زور آندئون بجنگ،
جوٽي جنگ کي پنهنجو ڄاتائون ننگ.“
(جنگ هالاڻي)
”سنڌ جي شاهنامه“ ۾ ميان محمد سرفراز خان ڪلهوڙي جي حڪومت کان وٺي مير مراد علي خان ٽالپر جي حڪومت تائين، يعني اڌ صدي کن جيتري زماني جو مفصل احوال ڏنل آهي.
سرفراز خان دربار ۾ مير بهرام خان جي مارائڻ جون صلاحون، مير بهرام خان کي ڀري دربار ۾ مارائڻ ۽ ان جي پٽ مير صوبدار خان جي هٿان ڪيترن دربارين جو مارجڻ ۽ آخر ۾ مير صوبدار خان جو بہ شهيد ٿيڻ، ٽالپرن جو ڪاوڙجڻ ۽ ميان سرفراز خان کي تخت تان لاه قيد ڪرڻ، صادق علي خان ڪلهوڙي کي ۽ وري ميان غلام نبي کي تخت تي وهارڻ، مير بجار خان جو حج تان موٽي اچڻ ۽ ميان غلام نبيءَ سان جنگ ڪرڻ، ميان غلام نبيءَ جو مارجي وڃن، عبدالنبي ڪلهوڙي جي هٿان ميان سرفراز خان ۽ ان جي پٽن جو بيگناهه شهيد ٿيڻ؛ عبدالنبي جو تخت نشين ٿيڻ، مير بجار خان ۽ عبدالنبي جي والده جي گفتگو، ڪابل جي بادشآه تيمور شاه جي سنڌ تي ڪاهه ۽ موٽ، مير بجار خان کي دغا سان شهيد ڪرائڻ؛ ميان عبدالنبي سان ٽالپرن جون جدا جدا هنڌن تي جنگيون، پٺاڻن جي ميان عبدالنبي کي مدد، مدد خان پٺاڻ جي هٿان سنڌ ۾ ڦرلٽ ٿيڻ، هالاڻي واري جنگ ۽ ٽالپرن جي سنڌ تي حڪومت، ميان عبدالنبيءَ جون سنڌ وٺڻ لاءِ بيفاعديون ڪوششون، جوڌپور جي راجا کان عمرڪوٽ وٺڻ لاءِ ٽالپرن جي جنگ ۽ شڪست، بهاولپور تي ٽالپرن جي ڪاهه ۽ سوڀ حيدرآباد جو قلعو فتح ڪرڻ، ”ديوان گدو مل جو مارجڻ، شڪر ڍنڍن جي ٻيٽ تي محلات اڏائڻ، مير فتح علي خان جي وفات، مير غلام علي خان ۽ مير ڍاري خان جي وچ ۾ جنگ ۽ مير ٺاري جي شڪست، شڪارپور ۽ ڪراچي فتح ڪرڻ، دائودپوٽن سان جنگ ۽ صلح، شاه شجاع پٺاڻ جي سنڌ تي ڪاهه ۽ ٺاهه، مير غلام علي خان جي وفات جوڌپور جي راجا کان عمرڪوٽ فتح ڪرڻ، ٽي نوان قلعا سنڌ ۾ تيار ڪرڻ، مير ڪرم علي خان جو انتقال.
ٻولي ۽ عبارت:
”سنڌ جي شاهنامه“ ۾ پارسي آميز سنڌي ڪم آيل آهي، سڀ حڪمران ٽالپر سنڌي زبان جا ماهر ۽ شاعر هوندا هئا. هز هائينس مير حسن علي خان پهريون ٽالپر هو، جنهن سنڌي زبان ۾ شعر چيو. تنهن ڪري ان جي سنڌي ٻوليءَ ۾ پارسيءَ جي آميزش سڀاويڪ ڳالهه آهي.
صرف و نحو:
جئن خليفو گل، آخوند قاسم ۽ فاضل شاه جن پراڻيون فعلي صورتون ۽ حرف جر وغيره ڪم آندا آهن تئن مير صاحب ڪم ئي نہ آندا آهن. هن خاص طرح پارسي آميزش ڪم آندي آهي. ڪٿي ڪٿي ته مير صاحب عربي اضافت جي نشاني ڪم آندي آهي، مگر مضاف عربي، ته مضاف اليہ پارسي ڪم آندو اٿس، جا هڪڙي انوکي ۽ خلاف اصول ملاوت آهي.
سماعيل شاهو جوان جو پسر،
اهو ڀي هو الولد سرالپدر.
نوٽ:- مضاف يعني ”سر“ (راز) عربي لفظ آهي، ته مضاف اليہ يعني ”پدر“ (پي) پارسي لفظ آهن.
ڪٿي ڪٿي مير صاحب وري پارسي اضافت جو دستور ڪم آندو آهي، مگر مضاف رکيو اٿس نج سنڌي لفظ، ته مضاف اليہ پارسي، اهو بہ خلاف دستور عمل آهي:
”هنئين مير پوءِ ان کي اهڙي ترار،
جو دونيم ٿيو پيٽ آن نابڪار.“
نوٽ:- مضاف يعني ”پيٽ“ نج سنڌي لفظ کي اضافت جي زير ڏيئي. ان نابڪار“ کي مضاف اليہ بنايو اٿس، جو پارسي مرڪب لفظ آهي، اها اضافت نہ پارسي ٿي ۽ نہ سنڌي ٿي. ڪٿي ڪٿي مير صاحب اضافي مرڪبات ۾ بہ اضافت جي زبر ڇڏي ڏني آهي:
1- سڄو جسم زخمن مان ائن چور هو،
نه هو جسم، بل خانه زنبور هو.
2- زماني دگر گون آئين نهاد،
شد آن مرغ ڪ او بيضه زرين نهاد.
علم عروض
شعر جو قسم:
سلامن ۽ مرثين ۾ ته مير صاحب غزل، قصيدا، مخمس ۽ مسدس بہ ڏنا آهن، پر ”سنڌ جو شاهنامو“، مثنوي شعر ۾ ڏنل آهن، جئن تاريخي نظمن لکڻ جو دستور آهي.
بحر ۽ وزن:
سارو ”سنڌ جو شاهنامو“ بحر تقارب مثمن”مقصور ۽ محذوف“ تي ٺهيل آهي. فردوسي وارو ”شاهنامه“ پارسي ۽ نظامي وارو ”سڪندر نامه“ پارسي جا ٻئي مشهور تاريخي نظم آهن، سي بہ انهيءَ ساڳئي بحر تي ٺهيل آهن.
مير صاحب جنهن صورت ۾ آخوند قاسم ۽ حضرت گدا جهڙن جبرن شاعرن کان پنهنجا شعر درست ڪرائيندو هو، تنهن صورت ۾ ائين چوڻ لاءِ سبب ئي ڪونهي، ته مير صاحب کي وزن ۽ تقطيع جي جي خبر نہ هوندي، تنهن هوندي بہ ”سنڌ جي شاهنامه“ ۾ وزن ۽ تقطيع جا جيڪي پڌرائي پڌرا پيا آهن.تن کي قابل تعظيم شاعر ڪئن ائين جو ائين رهڻ ڏنو، سا ڳالهه عجب ۾ وجهندڙ آهي.
”علم عروض“ جي اصول موجب ”وزن“ ۽ ”تقطيع“ جي پورت لاءِ هميشه حروف علت حذف ڪرڻ جائز آهن ۽ سنڌي زبان ۾ ”نون غنہ“ جيڪڏهن ڪنهن حرف علت جي پڇاڙيءَ ۾ هوندو آهي، ته اهو بہ حذف ڪري سگهبو آهي؛ پر حرف صحيح کي ڪنهن بہ حالت ۾ تقطيع ڪرڻ وقت حرف ڪرڻ جائز نہ آهي، مير صاحب حرف صحيح بہ هذف ڪندو ويو آهي.
1- ڪيو دربر عالم لباس سياه،
نهان ٿي ويو روءِ خورشيد ماه.
2- شڪارپور کان ٻن منزلن تي هو دور،
رسي هي عريضي بہ بزم حضور.
3- شروع گفتگو ڪيائون ٿي مير سان،
ته انپر چيو راجہ راجگان،
4- چيئين ٿي ته بسم الله آيو ڀلي،
وڌئين تن کي ڀاڪر وڏا ٿي کلي.
5- جهاندار فتح علي نامدار،
جو هو اعقل عقلاءِ آن روزگار.
نوٽ:- مٿين مثالن ۾ ”دربر عالم“ کي ”دربرالم“ (ع گم)؛ ”شڪارپور“ کي ”شڪاپور“ (ر گم)؛ ”شروع“ کي ”شرو“ (ع گم)؛ ”بسم الله“ کي ”بسمل“ (ل ا هه گم)؛ ۽ ”اعقل عقلاءِ“ کي اعقلقلاءِ“ (ع گم) ڪري پڙهبو، تڏهن وزن ۽ تقطيع برابر بيهندا. پر اهڙي ڇانٽ ڪرڻ لاءِ ته علم عروض اجازت ڏئي ٿو ۽ نہ علم لغت ۽ علم صرف و نحو اجازت ڏين ٿا تنهن ڪري اهڙن هنڌن وزن ۽ تقطيع جو ليکبو.
قافيو:
مير صاحب قافيه جي شرطن بجا آڻڻ ۾ گهڻي قدر بي پروائي ڪم آندي آهي.
مثال:
1- ٿيو شيطان آدم جو هو راه زن،
هي شيطان هو انسان ۽ هو هو جن.
2- سڃاتئون نہ پهرين ته هي آه ڪير،
ڏٺئون پوءِ جئڻ کان ٿي آيو هي سير.
3- ٿي فوج ڪلهوڙي کي فاحش شڪست،
شڪست اهڙي هرگز نہ ٿيندي درست،
4- مون کي ظاهرا بادشاهي ملي،
مگر ٿي انهيءَ کان گدائي ڀلي.
5- تون آهين وڏو مرد بد عاقبت،
نه هوندو ڪو تو جهڙو شوريده بخت.
نوٽ: ”زن“ سان ”جن“،”ڪير“ سان ”سير“،”شڪست“سان ”درست“،”ملي“سان ”ڀلي“ ۽ ”عاقبت“ سان ”بخت“ بلڪل غلط قافيا آهن. ”بخت“ کي جيڪڏهن غلط تلفظ ۾ ”بخت“ ڪبو ته قافيو درست ٿيندو، مگر وزن بلڪ بگڙي ويندو. هونءَ بہ وزن جي غلطي ڇاڪاڻ جو پهرين مصرعه”مخدوف“ ۽ ٻي مصرعه مقصور ٿي ٿئي، جا ”علم عروض“ موجب ائين نہ ٿيڻ گهرجي.