سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/25
فقير ”قادر بخش ولد ميان محمد حسن“ روهڙي شهر ۾ ڍڪ بازار جي نزديڪ پاٽولين جي پاڙي ۾ هجري سنه 1230 مطابق عيسوي 1814ع ۾ ڄائو هو. سندس مائٽ پاٽڪو ڌنڌو ڪندا هئا.
فقير قادر بخش کي ڄائي ڄم کان وٺي پير ۾ حساب هوندو هو، تنهن ڪري منڊڪائي هلندو هو. ننڍي هوندي کيس پارسي ۽ عربيءَ جي تعليم مائٽن چڱيءَ طرح ڏياري هئي، جنهن ڪري هو تحصيل جو صاحب ۽ وڏو عالم هو.
فقير قادر بخش جو والد ميان محمد محسن ڀاڳناڙي واري بزرگ سادات سيد ”عبدالغفار“ شاه جو مريد هو؛ پر فقير قادر بخش جو صدق جهوڪ شريف جي صوفي فقيرن ڏانهن هو، تنهن ڪري اوڏهين جو مريد ٿيو. فقير قادر بخش پهريائين قاضي فيض الله واري محلي جي مسجد ۾ سڀڪنهن جمعه نماز بعد عالمانه وعظ ڪندو هو. جڏهن فقير قادر بخش تي صوفيانو رنگ غالب پئجي ويو ۽ ”سچل“ سائين جي صحبت بہ مٿس ڪامل اثر ڪيو، تنهن کان پوءِ پاڙهڻ ۽ وعظ ڪرڻ وارا ڪم وٽائنس ڇڏائي ويا ۽ هڪڙو پاڪ دل حسن پرست بنجي پيو ۽ فقيراڻيون ڪرامتون ڏيکارڻ شروع ڪيائين.
اول اول قاضين جي محلي واري قاضي پير بخش جي حسن تي عشق پچايائين، جنهن کي توڙ تائين پنهن جو معشوق ۽ مرشد ڪري مڃيندو رهيو. پوءِ ته جتي فقير حسن ڏسندو هو، اتي پاڻ کي عاشق بڻائيندو هو.
فقير قادر بخش پهريائين موزون ڪلام چوندو هو، پر صوفيانه رنگ ۾ رچڻ بعد سندس ملڪو کلي پيو ۽ ڪافين ۾ بحر پلٽائي ڇڏيائين ۽ پنهنجو تخلص رکيائين بيدل.
فقير قادر بخش پنهنجي عزازت مان شادي بہ ڪئي هئي، جتان هڪڙو فرزند محمد محسن نالي ٿيس جنهن وري پاڻ تي (بيڪس) تخلص رکيو هو.
فقير قادر بخش 59 ورهين جي ڄمار ۾ تاريخ 16 ذوالقعد هجري سنه 1289 مطابق 1872ع ۾ وفات ڪئي.
بيدل فقير جو مقبرو روهڙي شهر سان لڳو لڳ ڏکڻ طرف آهي. اهو بہ راحت جهڙو فقيراڻو آستان آهي. چوڪنڊيءَ ۾ ”بيدل فقير ۽ پٽس بيڪس فقير جي تربتن سان گڏ آخوند عبدالله جي تربت بہ آهي. جو بيدل فقير جو ڀاڻيجو هو ۽ وعظ واري مسجد جو پيش امام ۽ مڪتب جو پاڙهيندڙ هو.
بيدل فقير جو ڪلام
بيدل فقير پارسي موزون ڪلام بہ چيو آهي، جو هن وقت اسان وٽ موجود نہ آهي. باقي سندس ڪافيون تمام گهڻيون آهن، جن مان گهڻيون ڪافيون سرائڪي ٻوليءَ ۾ آهن ۽ ٿوريون ڪافيون سنڌيءَ ۾.
ڪلام جي خصوصيت
بيدل فقير جي ڪلام جي خاص خصوصيت آهي رندانه جذبات، خود فراموشي (پاڻ وساري ڦٽو ڪرڻ) ۽ سڀڪنهن نقش ۾ نقاش کي پسڻ، سچل سائين کان پوءِ جلالت ڀريو رندي ڪلام بيدل فقير ئي چيو آهي.
مثال:
ڪافي ڍيڍي (سر جهگلو)
معشوق قاندي مان، عام ڪيا ڄاڻن،
1- خلعت عشق دي پهرن خاص، شاه حسن دا شان،
صحي سڃاڻن.
2- شاه شرف سرمد جيهي عاشق، وچ انهي مهران،
موجان ماڻن!.
3- وحدت دي وڻجاري وهه وهه، دوئي والا گمان،
مؤل نہ آڻن.
4- بيدل لڳڙا بره جنهان نون، خودي ڪنون سي خان،
خيال آڪاڻن.
ڪافي ٻہ ٺپي (سربسنت)
حسن بسنت بهار بيرنگي، چمن کليا چوڌاري وي.
آينما تولوا عشقان تؤن آب ڏنس دلداري.
ثم وجہ الله ويک تماشا چار طرف گلذاري وي.
2- نفس نڪا عجائب بنيا هار سينگار هزاري،
گلبدن گلزار ۾ آيا هر جا ٿي هٻڪاري وي.
3- ڦل کلي ڪچنال ڀي ڦولي اور کلي گلزاري،
سردشمن سوسن صد هر برهين عجائب بهاري وي.
4- ٻاجهون ويکڻ يار پياري سير چمن بيڪاري،
بيدل بؤءِ بهاردي پاوين سرت وڃائين ساري وي.
بيدل جو سارو ڪلام حسن جي قدر شناسي، معشوق جا ماڻا ۽ بي پرواهي، لوڪ جا طعنا تنڪا، بي خودي، بي وسي، صورت ۾ معنى ڏسڻ، فنائي حاصل ڪرڻ، وحدت ۾ غرق ٿيئڻ، اناالحق جو درجو ماڻڻ وغيره رندانه جذبات سان ڀرپور آهي.
ٻولي ۽ عبارت
بيدل فقير جون سرائڪي ۽ هنديءَ ٻوليءَ ۾ گهڻيون ڪافيون آهن، پر سرائڪي ۽ هندي بہ اهڙي سليس ڪم آندي اٿس. جو ان ۾ پڙهيل سنڌي ماڻهو بہ آسانيءَ سان سمجهيو سگهن ٿا. فقير صاحب جيڪو روحاني راز کوليو آهي، سو خاص ڪري سرائڪي ۽ هندي ٻوليءَ وارين ڪافين ۾ جيڪي صاف سنڌي ڪافيون چيون اٿس، سي بہ روحاني رمزن سان ڀرپور آهن.
مثال:
ڪافي ٻہ ٺپي (سر ڀيروي)
پکيئڙا ولر کان وڇڙيا وڃي اوکيءَ منجهه اڙيا،
زهري زلف زوراور جا توکي دهرا دام پيا.
1- ڇو ٿو پنهن جا پر پٽين توکي پختا پيچ پيا،
ڦٿڪي ڦٿڪي ساه ڇڏيندين ڄار نہ ڇٽڻ جا،
2- وارن جي ته وراڪن ۾ ڪئين ڪامل قيد ٿيا،
هن ڪاڪ ڪڪوريا ڪيترا هت ڪيئي ڍينگ ڊڙيا.
3- مانڊين منڊيا ڪينڪي ۽ جوڳين ڪين جهليا،
وهه رکن واسينگن وانگر آهن زهر ڀريا.
4- چڻندي داڻا خال سندا توکي ڪل پيئي ڪا،
هاڻي هيء هيء ٿو ڪرين جڏهن وار ٿئي وچڙيا.
5- بيدل ڏنگ جهلياسين ڏاڍا آهن اوکيرا،
هيبتي حيوان الاڙي اڃان ڪين مڙيا.
ڪافي هڪ ٺپي (سر پورب)
جنهن جا تون پنڌ پڇين ٿو،
تو منجهه سو سر سارو
1- مرد ٿي ميج وي ميان ۾ پنهنجي تان الا،
وهم سو ٻانهپ وارو.
2- ”الله احمد“ وي ميان ”بلاميم“ الا ميان،
تو منجهه نور جو نظارو.
3- ”وفي انفسڪم“ جو وي ميان مڃ فرمودو الا،
عاشق سمجهه اشارو.
4- غير نہ ڄاڻج وي ميان پاڻ کي بيدل الا،
شاهي تون مارج نعرو.
بيدل جون جيڪي سنڌي ڪافيون مٿي نمونه طور ڏنيون وييون آهن. تن مان معلوم ٿيندو ته بيدل جيڪا سنڌي ڪتب آندي آهي سا پڪي پختي ۽ باقاعدي سنڌي آهي.
فصاحت ۽ بلاغت جي ڪري منجهس ڪا گهٽتائي ڪانهي. فقط پهرين سنڌي ڪافيءَ ۾ هر هڪ مصرعه تشبيهن ۽ استعارن سان سينگاريل آهي ۽ انهيءَ هڪڙيائي ڪافي ۾ ٻہ ٽي عمدا اصطلاح ڪتب آيل آهن.
بيدل جون سڀ ڪافيون علم موسيقيءَ جي اصولن موجب جدا جدا سرن ۽ راڳڻين تي ٺهيل آهن، قافين جا قافيا بہ پختا ۽ باقاعدي آهن.