سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/03
قديم زماني کان وڍي هندستان جي جدا جدا ڀاڱن ۾، جي ٻوليون ڳالهائڻ ۾ پي آيون آهن، تن جا نالا جدا جدا هئا، پر ’سنسڪرت‘ جي عالمن انهن سڀني جدا جد ٻولين کي يڪو نالو ڏنو هو ’پراڪرات‘ يعني اها ٻولي، جا ڪنهن قوم کي قدرتي طرح مليل هجي. سنڌ به هندستان جو هڪڙو جزو آهي، تنهنڪري اتي جيڪا پراڪرت ٻولي ڪم ايندي هئي، تنهن کي ’سنسڪرت‘ جا عالم ’ورچڊا‘ سڏيندا هئا. برهمڻن هڪ خاص ٻولي تيار ڪئي هئي، جنهن ۾ ڌرمي ساهتيه قائم رکندا ۽ پڙهندا آيا ۽ برهمڻ کان سواءِ ٻي ڪنهن کي ان ٻوليءَ جي پڙهڻ ۽ ڳالهائڻ جو حق ئي ڪو نه هو. برهمڻ عالمن اها نئين ٻولي اهڙي تيار ڪئي، جا هندستان جي سڀني پراڪرت ٻولين جو مول يا بنياد ليکجڻ ۾ آئي ۽ ڪنهن به ڌارين ٻولي جو لفظ منجهس ڪو نه هو. ان ٻوليءَ جو نالو رکيائون ”سنسڪرت“ يعني ڪامل بنايل يا پاڪ بنايل ٻولي.
جهڙيءَ طرح هندستان جي پراڪرت ٻولين جي ماءُ ’سنسڪرت‘ ليکجي ٿي، تهڙيءَ طرح ’سنڌي ٻولي‘ به اصل ۾ سنسڪرت جي ڌيءَ آهي.
اتر هندستان واري ڀاڱي ۾ ”مٿرا ۽ بندرابن“ جي آسپاس جيڪا ٻولي ڳالهائڻ ۾ ايندي هئي، تنهن کي ’برج ڀاشا‘ (برج پرڳڻي جي آسپاس ڪم ايندڙ ٻولي) سڏيندا هئا. جيئن ته قديم زماني کان وٺي اتر هندستان ساري هندستان تي غالب هوندو هو، ۽ هندستان جي هر هڪ ڀاڱي جي ماڻهن کي وقت به وقت تيرٿن جي خيال سان اتر هندستان ۾ گهڻي اچ وڃ ڪرڻي پوندي هئي، تنهن ڪري ساري هنستان جي پراڪرت ٻولين تي برج ڀاشا غالب پئجي ويئي. انهيءَ ڪري ان کي ڀاشا يا ’هندي‘ يا ’هندستاني‘ ، يعني هندستاني جي عام ٻولي سڏيندا هئا. جيئن ساري هندستان جي پوليس تي مسلماني حڪومت جي ڪري عربي، ترڪي، پارسي، پشتو ۽ بلوچڪي ٻوليون ويون پنهنجو اثر ڄمائينديون، تيئن سنڌ ۾ به عربن جي حڪومت شروع ٿيڻ شرط سنڌ جي اصلوڪيءَ ٻوليءَ ۾ اول عربي ۽ ترڪي لفظ ويا شامل ٿيندا ۽ پوءِ پارسي، پشتو ۽ بلوچڪي ٻوليءَ جا لفظ. انگريز سرڪار جي حڪومت کان وٺي انگريزي ٻوليءَ جا لفظ به سنڌي ٻوليءَ ۾ وڌندا پيا وڃن. هي هڪڙو قدرتي دستور آهي ته جڏهن هڪڙيءَ قوم جي، ٻيءَ قوم تي حڪمراني ٿئي ٿي ۽ ٻنهي قومن جون ٻوليون مختلف آهن، تڏهن حاڪم قوم ضرور ڪي اهڙيون به شيون پاڻ سان آڻي ٿي، جي اڳ فتح ڪيل ملڪ ۾ موجود ئي نه هونديون آهن، ته اهڙين شين ۽ حالتن جا ٻيا نالا ضرور فتح ٿيل ملڪ جي ٻوليءَ ۾ شامل ٿيندا رهندا. تنهن کان سواءِ فاتح قوم جي ٻولي سکي، انهن سسان ڳالهائڻ ٻولهائڻ جهڙو ٿيڻ فتح تيل ملڪ جا ماڻهو پنهنجي لاءِ فخر سمجهندا آهن. اهڙيءَ ريت ساڍن يارهن سون ورهين ۾ سنڌي ٻولي عربي، پارسي وغيره ٻولين جي لفظن سان اهڙي ڀرپور ٿي ويئي، جو ڪن لفظن جي سڃاڻپ ئي مشڪل ٿي پيئي، ته اصل ڪهڙيءَ ٻوليءَ جاآهن.
هيٺ ڏنل لفظن مان معلوم ٿيندو ته ڪيتري قدر ڌاريا لفظ سنڌي ٻوليءَ ۾ ڳڻجي ويا آهن. ڪن لفظن جون اصلوڪيون درست صورتون ئي مٽجي ويون آهن جيئن ته ڪڙتو، چوغو، گريبان، پاجامو، رومان، شال، دوشاله، تڪيو، برقعه، دسترخوان، پلاءُ، قورمہ، مربو، آچار، فالوده، گلاب، طبق، رڪابي، ڪفگير ۽ ڪاتي، ٿوم، دٻلو، سٽ، ٿنڀو، ڏڌ، ڍولڪ وغيره. عربي پارسي ٻولي مان سنڌي ۾ ملي ويا آهن.
ڪي ته عربي ۽ فارسي لفظ اهڙا سنڌيءَ ۾ ملي ويا آهن، جو انهن جي عيوض ٻيو ڪو به سنسڪرت يا ڀاشا جو لفظ ڪم اچيئي ڪونه ٿو. جيئن ته دلال، فراس، مزور، وڪيل، اصلي، جلاد، صراف، مسخرو، صورت، مسڪل، طبيعت، مزاج، برف، ڪبوتر، بلبل، طوطو، قلم، عينڪ، ڪرسي، لگام، زين، نعل، جهاز، پردو، دالان، تهه خانو، تازو، غلط، صحيح ۽ ڪاريگر وغيره.
اوطاق، چقمق، چاقو؛ چاق (تندرست)، قئنچي، نڪمون، چلمچي، بورچي ۽ ايلچي، وغيره. ترڪي ٻوليءَ جا لفظ آهن.
ڏهاڙو، ڏون، پرائي ڪنان وغيره. سرائڪي ٻوليءَ مان سنڌي ۾ آيا آهن.
وڳه، اٽالو، ڄانگهو، گهٽو، ليرو، ڊوم يا ڏوم وغيره. اهي بلوچي ٻوليءَ مان آيل آهن.
ڊوڍو، ڌارو، گيدي، گهل، ڍال وغيره پشتو ٻوليءَ مان آيل آهن. پورچوگيزن، فرينچن ۽ انگريزن جي ٻولين جا لفظ به سنڌي ۾ داخل ٿي چڪا آهن ۽ انگريزي ٻوليءَ جا لفظ، اڃا به وڃن زياده ٿيندا جيئن ته ڪمرو (اطالوي)، نيلام، فالقو، ڦيٿ، پگهار، ترنگ اهي پورچوگيز ٻولي جا لفط آهن. پادري (لئٽن ٻولي جو لفظ)، لالٽين، استامپ، اسڪول، ڪاليج، بسڪوٽ، پينشن، پستول، بوتل، پتلون، ڪوٽ، ڪف، درجن، بٽڻ، بگي، گلاس، مڊم، اردلي، سٽيشن، ٽڪٽ، ريل، پوليس، سٽل، فس ڪلاس، ڇاپ، پلٽڻ، اسپتال، ڪٽلي، رپورٽ وغيره. ڪئين انگريزي لفظ آهن. جي سنڌ جون زالون ٻار، شهري خواه دهقاني ڳالهائن ٻولهائن ۽ سمجهن ٿا. عربي ۽ پارسي لفظن جو ايتري قدر استعمال ٿيڻ ۾ آيو، جو هندستان خواه سنڌ جا هندو، سنت ۽ ساڌو به پنهنجن ڪلامن ۾ آزادگيءَ سان عربي ۽ فارسي لفظ پيا ڪم آڻيندا هئا ۽ ڪم آڻين جيئن ته رشي تلسيداس رامائڻ ۾، جو برج ڀاشا ۾ آهي، ڪيترائي عربي ۽ پارسي لفظ ڪم آندا آهن. جيئن ته:-
تلسيداس گريب ڪي ڪوئي نه پوڇي بات، اتي ”گريب“ عربي ٻوليءَ جو لفظ ”غريب“آهي.اهڙي طرح رشي سورداس،ڀڳت ڪبير،گرو نانڪ صاحب جي پنهنجن ڪلامن ۾ عام عربي ۽ پارسي لفظ ڪم آندا آهن.
سنڌ جو نامور سنت سوامي چين راءِ پنهنجي شلوڪن ۾ چوي ٿو ته:-
سمجهه ۽ ”صدق“ جنهن کي ڏنو ستگروءَ،
ساڌو جن ”ثابت“ ڪوڙئين ۾ ڪو هڪرو،
سهسين پڙهي سبق، ”حافظ“ ڄاڻن پاڻ کي.
اهڙيءَ طرح لعلي ڀڳت، مينگهي ڀڳت ۽ مورئي فقير به پنهنجن ڪلامن ۾عربي، پارسي لفظ جام ڪم آندا آهن.
جيئن هندو شاعرن ۽ درويشن عربي ۽ پارسي لفظ ڪم آندا آهن. تيئن مسلمان شاعرن به ڀاشا جا لفظ بنا حجاب پي ڪم آندا آهن. جيئن ’امير خسرو دهلوي‘ جي ڪلام ۾ يا ملڪ محمد جائسيءَ جي ڪلام ۾.
سنڌ جي اڳئين مسلمان شاعرن ۽ درويشن جيڪو سنڌي ڪلام ٺاهيو آهي، تنهن ۾ عربي ۽ فارسي لفظن سان گڏ اصلوڪي سنڌي ٻوليءَ جا رواجي لفظ جن کي ڀاشا يا سنسڪرت جا لفظ چئجي، ته به جڳائي، سي گهڻي قدر ڪم آندا آهن. انهن لفطن مان ڪيترائي لفظ ته هينئر سنڌ ۾ ڳالهائجن ئي ڪونه ٿا، نڪي ڪي عام طرح هينئر سندن معنى ئي سمجهڻ ۾ اچي ٿي، جيئن ته:
ولهو (مڙس)، منڌ (زال)، ويڄ، ٻڪي، ڀونءِ، بهڳڻ، ولهو، وهيون، آنهري (آرسي)، ريٻارو (قاصد)، سٿ (مجلس) ٿوڪ، سڳر وغيره.
عربن کان اڳ، سنڌي ٻوليءَ جو سارو روپ ڪهڙيءَ طرح هو، سو اصلوڪي علم ادب نه هئڻ ڪري معلوم ٿي نٿو سگهي.
ڪلهوڙن ۽ ميرن جي ڏينهن ۾ جڏهن مولوي پنهنجي سنڌي شاگردن کي ڪنهن عربي يا پارشي جي معنى سمجهائيندا هئا، تڏهن لفظي ترجمو پاڙهيندا هئا. جيئن ته:
اهدنا الصراط المستقيم
ترجمو اصلوڪو نمونو: ڏيکار اسان کي واٽ سڌي.
انهيءَ جو نتيجو اهو ٿيو جو اوائل ۾ جيڪي سنڌي نثر جا ڪتاب مسلمانن خواه هندن لکيا آهن، تن ۾ سنڌي ٻوليءَ انهيءَ نموني جي ڪم آيل آهي، جنهن کي ’ملائين سنڌي‘ چئبو آهي، يعني ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ ٻي طرح سنڌي ڳالهائبي هئي ۽ لکڻ ۾ مٿيون نمونو ڪم ايندو هو.
انگريز سرڪار جي حڪومت تائين، سنڌي ٻوليءَ بابت ڪو به گرامر يا صرف نحو ٺهيل ڪونه هو، تنهن ڪري اوائل وارن سنڌي نثر جي ڪتابن ۾ بي قاعدي ٻولي ڪم آيل آهي. جيتوڻيڪ سنڌي ٻوليءَ جي لفطن ۾ تمام گهڻي ڦير ڦار اهي، جيئن مٿي سمجهايو ويو آهي، تنهٿن هوندي به سنڌي ٻولي پنهنجون اصلوڪيون گرامر واريون صورتون ۽ نحوي بناوتون قائم رکندي آئي آهي. انهن تي عربي ۽ پارسي گرامرن جي قاعدن جو ڪو اثر ڪونهي.
گرامر جا ڪيترا جهونا لفظ، جيئن اڳي ڪم ايندا هئا، تنهن کان هينئر بلڪل ٻي طرح ڪم اچن ٿا. جيئن ته ڪنان جي بدران کان، جانڪيتان جڏهانڪر يا جيستائين.
تاڪي تيستائين
ڪر ڄڻڪ
جيڪس شايد
اوڙڪ نيٺ
اُتي تي
پئان پٺيان
اپر گهر
ملاءِ کان
ات تمام
مڻي ڏانهن ۽ ٻيا
نڪڻي بلڪل
سنه 1854ع ۾ سنڌي گرامر ٺهڻ کان پوءِ جلد ئي سنڌي نثر وڌيڪ سڌرڻ ۽ درست طرح ڪم اچڻ لڳو. پنجاه کن ورهين تائين جيڪي سنڌي نثر جا ڪتاب پي ٺهيا آهن، تن ۾ اصل سنڌي لفط ۽ عربي پارسي لفظ گهڻا پي ڪم آيا ۽ ڳرا سنسڪرت لفط بلڪل ورلي ڪم ايندا هئا، پر ويهين صديءَ ۾، جڏهن سنڌ ۾ ڇاپخانا گهڻا ٿيا، سنڌي اسڪولن ۽ ٽريننگ ڪاليجن مان پارسي تعليم صفا نڪري ويئي ۽ انگريزي اسڪولن ۾ به پارسي تعليم نالي خاطر وڃي رهي، تڏهن سنڌي نثر جي صورت بدلجڻ لڳي. ڪتاب لکندڙ پنهنجن نون ڪتابن ۾ ڳرا ڳرا سنسڪرت ۽ عربي لفظ ٽنبڻ لڳا آهن. ائين ڪرڻ ۾ ٻوليءَ جي وڌائڻ ۽ سينگارڻ جو ڪو به ارادو ڪونه ٿو ڀانئجي، پر فقط ٻوليءَ تي هروڀرو مذهبي رنگ چاڙهڻ جي نيت ٿي ڏسجي. هينئر سنڌي ٻولي ٽن صورتن ۾ پيئي لکجي: (1) نظم يا نثر جي اها صورت، جنهن ۾ مسلمان شاعر ۽ مصنف ڳرا ڳرا عربي ۽ پارسي لفظ ۽ محاورا ڪم اڻڻ پنهنجو فخر ڄاڻندا آهن. (2) نظم يا نظر جي اها صورت، جنهن ۾ هندو شاعر ۽ مصنف زور ڪري ڳرا ڳرا سنسڪرت لفط ٽنبيندا آهن. (3) نظم يا نثر جي اها صورت، جنهن ۾ مسلمان خواه هندو شاعر خواه مصنف، صاف ۽ سليس سنڌي ڪم آڻيندا آهن، جنهن ۾ نڪي عربي ۽ پارسي جا ڳرا ڳرا لفظ ۽ محاورا هوندا آهن، نڪي سنسڪرت جا.
اڄ ڪلهه جي علم دوست صاحبن کي پوئين قسم واري سنڌي ٻولي پسند ايندي آهي ۽ سچ پچ آهي به اها سنڌي سهڻي. انهيءَ جو سبب هي آهي، ته ڪنهن به ٻوليءَ جي فصاحت ۽ بلاغت ثابت ٿيندي آهي، لفظن جي پارسائي ۽ پختائيءَ مان، جيڪڏهن سنڌي ٻوليءَ جي نظم يا نثر ۾ عربي، پارسي يا سنسڪرت جا اهڙا ڳرا لفظ ٽنببا جن جي معنى ئي عام ماڻهن جي سمجهه کان مٿي هوندي، ته ائين ڪرڻ ڄڻڪ پنهنجي ٻوليءَ جي فصاحت ۽ بلاغت کي برباد ڪرڻو آهي.