سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/15
(1689ع – 1752ع)
”ڇو وڃين وڻڪار، هت نہ ڳولين هوت کي،
لڪو ڪين لطيف چئي ٻاروچي ٻي پار،
ٿيءُ سي ٻڌ سنڌورو، پرت پريان سين پار،
تائين نيڻ نهار، ته تو ۾ ديرو دوست جو.
شاهه عبداللطيف جنهن کي شاهه ڀٽائي جي نالي سان سڏجي ٿو، سو سيد شاهه حبيب جو فرزند هو. سنڌ جو مشهور ولي، سيد عبدالڪريم بلڙي وارو سندس پڙ ڏاڏو هو. جئن ته شاه عبداللطيف بن سيد شاه حبيب بن سيد عبالقدوس بند سيد جمال شاهه بن سيد عبدالڪريم.
شاهه ڀٽائيءَ جا وڏا مائٽ امير تيمور جي زماني ۾ سنڌ ۾ آيا هئا ۽ حيدرآباد ضلع جي هالا تعلقه ۾ اچي رهاڪو ٿيا هئا. شاه ڀٽائي ڳوٺ هالا حويليءَ ۾ (جو ڀٽ کان نَو ڪوهه پري هو). سنه 1102هجري برابر سنه 1689ع ۾ ڄائو هو. سندس ڄمڻ کان پوءِ شاه حبيب لڏي اچي ڪوٽڙي ڳوٺ ۾ ويٺو، جو ڀٽ کان ٻہ ڪوهه پري هو. شاهه ڀٽائي ڄائي ڄم کان اندر جي سوجهري وارو ۽ فطرتي شاعر هو، تنهن ڪري جيتوڻيڪ ظاهر تعليم ڪا واجبي ورتي هئائين، ته بہ هو فارسي ۽ عربي علم ۾ ماهر ۽ ٻين بہ ڪيترين ئي ٻولين ۾ ڀڙ هو.
شاه صاحب ننڍي هوندي کان ئي گوشه نشينيءَ کي پسند ڪندڙ فقيري چال چلت وارو انسان هو. ويهن ورهين جي عمر ۾ شادي ڪئي هئائين. پر اولاد ڪونه ٿيس.
شاه صاحب جوڳين ۽ فقيرن سان گهڻا سير ڪيا هئا ۽ جدا جدا هنڌن جا قدرتي نظارا اندر جي اکين سان جاچي ڏٺا هئائين. جئن جئن عمر ۾ پڪو ٿيندو ويو، تنئن تئن سنديس روحاني طاقت زور وٺندي ۽ سندس ڪلام ۽ راڳ ويا ماڻهن جي دلين کي ڪشش ڪندا، جنهن ڪري ڏينهون ڏينهن سندس مريدن ۽ فقيرن جو انداز ويو وڌندو.
سنه 1742ع ۾ شاه حبيب وفات ڪئي، تنهن کان پوءِ شاه عبداللطيف ڪوٽڙيءَ مان لڏي ڀٽ تي اچي آستان ڪيو. هجري سنه 1165ع برابر سنه 1752ع ۾ صفر مهيني جي چوڏهين تاريخ شاه عبداللطيف رحلت ڪئي. سال بسال انهيءَ تاريخ سندس قبي تي ميلو لڳندو آهي.
شاه ڀٽائي صوفي طريقي جو ڪامل درويش ۽ سنڌ جي شاعرن جو سرتاج ليکجي ٿو. سندس گڏي ٿيل ڪلام کي شاه جو رسالو سڏبو آهي.
شاه صاحب جي ڪلام تي اڳين شاعرن جو اثر
مٿي ڏيکاريو ويو آهي ته شاه صاحب کان اڳ ۾، سنڌ ۾ گهڻو ئي شعر هو. قاضي قاضن، سيد عبدالڪريم، ابو الحسن، مخدوم محمد هاشم ۽ ٻين پنهنجي پنهنجي نموني ۾ ۽ مضمون جي مدنظر تي ڪيتروئي شعر لکيو جو سنڌ ۾ موجود آهي.
قديم وقت کان وٺي هندستان جي شعر جي طرز آهي ”دوها“ يا ”دوهرا“، جنهن کي سنڌي ۾ چئبو آهي ”ڏوهيڙو“، ”دوهرا“ جو مثال ٻن سٽن وارو شعر آهي. جيئن ته مثال:” جو آيا جگت ۾، سراهي توءِ- ايسي ڪرتي ڪر چلو، ڇاپي نہ هنسي ڪوءِ.“ ڪبير صاحب ( جڏهن دني ا۾ آيو آهين، تڏهن جڳ ۾جس حاصل ڪر، اهڙيءَ طرح حياتي گذاري وڃ، جو پٺيان ٺٺوليون نہ ٿينئي).
”نانڪ گورو نہ چيتني، من آپڻي سچيت،
ڇتي تل ٻهاڙ جئه سڃي اندر کيت.“
(گرو نانڪ صاحب)
(جيڪي ماڻهو پاڻ کي سچيت سمجهي سچي سائين کي ياد نٿا ڪن، سي ترن جي گلن وانگر سڃيءَ ٻني ۾ ڦٽا ڪيا وڃن ٿا.)
”کيتي اندر ڇٽيا، ڪهه نانڪ سئه ناهه،
ڦليئهه ڦليئهه بڙي ڀي تن وڄ سئاهه.“
(گرونانڪ صاحب)
ٻنيءَ ۾ ڦٽيون ڪيل ترن جون کلون نڪميون هئڻ ڪري، ٻنين جا مالڪ ڪم ۾ ئي نٿا آڻين. اهي کلون رڳو ٻاهران چکيون چکيون پييون نظر اچن، پر سندن اندر رڳي رک آهي.“
قاضي قاضن سيد عبدالڪريم ۽ ميان ابو الحسن جن جو سنڌي ڪلام ”دوهرا“ جي طرز تي آهي ۽ شاه ڀٽائي بہ پنهنجي ڪلام جي ساخت انهن شاعرن جي طرز تي قائم رکي آهي، ڇاڪاڻ جو شاهه ڀٽائي کي هندي دوهرن سان دلچسپي رهندڙ فقيرن جي صحبت جي ڪا بہ ڪمي ڪا نہ هئي (ڏسو شاه جو رسالو سر بروو هندي) ۽ شاه ڪريم جي ڪلام سان بہ اهڙي دلچسپي هوندي هيس، جو اهو ڪلام هميشہ پاڻ سان هوندو هوس. تنهن ڪري پاڻ بہ جيڪو ڪلام چيو اٿن، سو ڏوهيڙن ۾ چيو اٿس.
اصلوڪن هندي دوهرن يا قاضي قاضن ۽ شاه ڪريم جن جي ڏوهيڙن مان هر هڪ ڏوهيڙي ۾ ٻہ مصرعون آهن. ٻنهي مصرعن جا قافيا، ڪن دوهرن ۾ ٻيءَ يا چوٿنيءَ تڪ جي پڇاڙيءَ ۾ ٿيندا آهن ۽ ڪن ۾ پهرينءَ ۽ ٽينءَ تڪ جي پڇاڙيءَ ۾.
مثال 1- (ٻيءَ ۽ چوٿينءَ تڪ جي پڇاڙيءَ ۾ قافيه)
”ڪبير سرير سراءِ هي، ڪيون سوکي سک چين.“
ڪوچ نگارا سانس ڪا، باجت هي دن رين.“
اي روح هي جسم مسافرخانو اٿيئي، تنهن ۾ غافل ٿيو ڇو سمجهيو پيو آهين؟ تون رات ڏينهن، جي پساهه پيو کڻني، سي سمجهه ته لڏڻ جي تياريءَ لاءِ نغارا پيا وڄنئي.
”ڪنز ڪدوري قافيه، جي پڙهي پروڙين سڀ،
ته ڪر منڊي ماڪوڙي کوهه ۾ پيئي ڪڇي اُڀ”
(قاضي قاضن)
”چارئي پلؤ چڪ ۾، پڇين پاريهر وٺ،
اِن اهڙي احتياط سين، ڦٺ پڄاڻان ڦٺ.“
(شاهه ڪريم رح)
شاهه ڀٽائي صاحب جن جي ٻن مصرعن وارن ڏوهيڙن ۾، ٻيءَ تڪ ۾ قافيه ڪم آندو آهي، تن ۾ ٻيو قافيو وري ٽئين تڪ جي پڇاڙيءَ ۾ اٿس، نہ مٿين مثالن وانگر چوٿينءَ تڪ جي پڇاڙيءَ ۾ جيئن ته:
ائين وسهڻ ۾ ايندو آهي، ته شاهه ڀٽائيءَ ”دوهرا“ ۾ ڦير گهير ڪئي آهي، جو ان ۾ ٻن مصرعن جي بدران ٽي، چار، پنج بلڪ ڏهن تائين مصرعون بہ ڪم آنديون اٿس. مگر اسان جي تحقيقات مان معلوم ٿو ٿئي، ته شهاه ڀٽائيءَ کان اڳ ڪيترن ئي هندي زبان جي شاعرن ٽن، چئن، پنجن بلڪ ڏهن ٻارهن تائين بہ ڏوهيڙا ڪم آندا آهن. سنڌي نظم ۾ شاهه ڪريم بہ ٽن مصرعن وارا بيت چيا آهن. (ڏسو رساله ڪريمي، بيت نمبر؛ 98 ۽ 56) ۽ ميان ابو الحسن بہ ٽن، چئن، پنجن بلڪ ويهن کان مٿي مصرعن وارا ڏوهيڙا پڻ ڪم آندا آهن. هندي شاعرن مان اسين مثال خاطر فقط ٻن درويش شاعرن جا ڏوهيڙا ڏيون ٿا. هڪڙو ڪبير صاحب (1388ع کان 1462ع تائين) جو شاهه ڀٽائي کان ٽي سو ورهيه اڳ ٿي گزريو آهي ۽ ٻيو گرونانڪ صاحب (1469کان 1521ع تائين) جو شاهه ڀٽائيءَ صاحب کان ٻہ سو ورهيه اڳي ٿي گذريو آهي. سنڌي شاعرن مان ميان ابو الحسن، جو شاهه ڀٽائيءَ جي وقت کان ٿورڙا ورهيه اڳ گذري ويو هو، تنهن جي ڏوهيڙن مان مثال ڏيون ٿا:
1- ”باره برس ٻالپن بيتي؛
بيس برس ڪڇ تپ نہ ڪيئو؛
تيس برس ڪڇ ديو نہ پوجا؛
ڦر پڇتانا برڌ ڀيئو؛
ميري ميري ڪرتي جنم گيو؛
سائر سوگ ڀنجب ليئو.“
(ڪبير)
(غافل انسان جا ٻارهن ورهيه ٻاپلڻ ۾ گذري ويا ۽ ويهن ورهين تائين ڪا بہ رياضت نہ ڪيائني. ٽيهه ورهيه گذريا، ته بہ خدا تعالى جي بندگي نہ ڪيائين، پوءِ پڇتائيندي اچي پيرسن ٿيو. ”منهنجو، منهنجو“ ڪندي ساري عمر گذري ويس، تان جو ٻانهن جو ٻل ٻڍاپڻ اچي کسي ورتس.)
2- سارو دن ڌولت ٻن مهيئا،
اجهه نہ پيٽ اگهئيهي،
جن ڀڳتن ڪو ڪهو نہ مانو،
ڪيئو اپنجو پئيهي،
دک سک ڪرت مها ڀرم ٻرڌو،
انڪ چون ڀر سئيهي،
رتن جنم وئيو پرڀ بسر بو،
ايهه اوسر ڪت پت پئيهي،
ڀرمت ڦرت تيلڪ ڪي ڪپ جئه،
گت بن رين ٻئيهي،
ڪهت ڪبير رام نام بن،
مسونڍ ڌني پڇتئهي.“
(اي مورک سارو ڏينهن پيو جنگ ۾ گهمين ڦرين، ته تنهنجو پيٽ نہ ڀريو سو نہ ڀريو، جن موريو فقيرن ۽ درويشن جي نصيحت نہ مڃي، سي پنهنجو ڪيتو لوڙين ٿا. تون ڏکن کي سک سمجهي، وڏي ڀرم ۽ وهم ۾ ٻڏو پيو آهي، ۽ انيڪ جوڻين ۾ ڀٽڪندو وتين ٿو. ڌڻي سڳوري کي وساري، پنهنجو بي بها انساني جنم ناس ڪيو اٿيئي، هاڻي وري اهو وقت توکي ڪڏهن هٿ ايندو؟ تون چاڪيءَ جي ڏاند وانگر بنا حاصلات پنهنجي حياتيءَ جي رات ڦيرين ۽ چڪرين ۾، اجائي برباد پيو ڪرين. ڪبير صاحب فرمائي ٿو: ته ڌڻيءَ جي نالي ياد ڪرڻ ڌاران، توکي سر ڌوڻي پڇتائڻو پوندو).
”سنمل رک سرائر، ات ديرگ، مچ ات؛
اوءِ جه آوه آس ڪر، جاهه فراسي ڪت؛
ڦل ڦڪي ڦل يڪبڪي، ڪم نہ آوه پت؛
مٺت نيوي نانڪا، گڻ چنگائ ٿيئان تت.“
(گرو نانڪ)
(صنوبر وڻ تمام سنئون سڌو، ڊگهو ۽ گهاٽو ٿئي ٿو، پر جيڪي مٿس کاڌي جي آس رکيو اچيو ويهن ٿا، سي نااميد ٿيو ڇو ٿا اڏاميو وڃن؟هن ڪري جو ان جو ڦل بي سواد ۽ گل اوگرو ٿئي ٿو، ۽ سندن پن ڪنهن ڪم جا نہ آهن. گرو نانڪ صاحب فرمائي ٿو: ته اهڙن وڏن لنبن وڻن کان، نميل يعني ننڍڙو ۽ مٺن ڦلن وارو وڻ بهتر آهي، ڇاڪاڻ جو گڻن ۽ چڱاين جو سار منجهس آهي.
ميان ابو الحسن جي سنڌيءَ وارو ”مقدمة الصلوات“ اهڙن ڏوهيڙن سان ڀرپور آهي. منجهس ٽن مصرعن وارن ڏوهيڙن کان وٺي ويهن ٽيهن مصرعن وارن ڏوهيڙن تائين موجود آهن.
ان مصرعن کان وڌيڪ مصرعن وارن هندي ڏوهيڙن، ۽ ميان ابو الحسن جي سنڌيءَ وارن ڊگهن ڏوهيڙن جي وچ ۾ قافيه بنسبت ڪو بہ تفاوت ڪونهي. جئن هندي ڏوهيڙن جي سڀني مصرعن جي پڇاڙيءَ ۾ قافيو رکيو آهي، تئن ميان ابو الحسن جي ڏوهيڙن ۾ بہ آهي. مگر شاهه ڀٽائيءَ صاحب جا جيڪي ڏوهيڙا ٻن مصرعن کان وڌيڪ مصرعن وارا آهن، تن ۾ پڇاڙيءَ واري مصرعن جي وچ ۾ قافيه رکندو ويو آهي. جيئن ته:
”ڪارا ڪن،ڪاري نڳي، جتي ڪاريهر ڪڙڪا،
مئي متي مهراڻ ۾، اچن دوپارا ڌڙڪا،
ويندي ساهڙ سامها، جهول ڏنس جهڙڪا،
کرڪن جا کڙڪا، سونها ٿيئڙس سير ۾.“
”ڏاگهنئون ڏيرن، جي آندا بره ڀنڀور ۾،
هڻي چيل چرا ڪيا، وهه پئي وهڙن،
کڙي کڙڪو ان جو، هوند ستي سئو سڀن،
ڏاندن ساٿ سيد چئي، پياديون پهچن،
جن جو پير لڳو نہ پٽئين، تن آيم ساڻ اٺن،
گنگن ۽ جنگن، مند آسونهين ميڙئين.“
مٿين هندي ۽ سنڌي مثالن مان يقين ٿوي ته ٻن مصرعن کان وڌيڪ ڏوهيڙي جي ايجاد شاهه ڀٽائي صاحب نہ ڪئي آهي، پر اڳيئي هندي شاعرن ۽ سنڌ ۾ ميان ابو الحسن اها ايجاد ڪري ڇڏي هئي. شاهه ڀٽائيءَ صاحب فقط قيترو ڪيو، جو ڊگهن ڏوهيڙن ۾ پڇاڙيءَ واري مصرعجي وچ ۾ قافيو، ڪم آندو اٿس، جو ڳائڻ جي مدنظر تي سٺو ۽ سوادي پيو لڳي.
شاهه ڀٽائي صاحب جا همعصر شاعر، جن مذهبي مسئلا سنڌي ڏوهيڙن ۾ لکيا هن. جهڙوڪ مخدوم محمد هاشم ٺٽوي، مخدوم ضياءُ الدين، مخدوم عبدالله، مخدوم عبدالخالق، مخدوم عبدالسلام وغيره. تن مان ڪن پنهنجن ڊگهن ڏوهيرن ۾، هندي ڊگهن ڏوهيڙن ۾ ميان ابو الحسن جي ڏوهيڙن وانگر، سڀ قافيا مصرعن جي پڇاڙين ۾ رکيا آهن، ته ڪن شاهه ڀٽائيءَ جي ڏوهيڙن وانگر، پوئين مصرع جي وچ ۾ قافيو ڪم آندو آهي. باقي شاهه ڀٽائيءَ کان پوءِ، جيڪي ويجهڙي وقت ۾ شارع پيدا ٿيا، جهڙوڪ: مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي، سچل سائين سرمست، درويش صديق فقير صوفي، سامي وغيره تن سڀني پنهنجن ڏوهين ۾ قافيه انهيءَ ترتيب سان ڪم آندا آهن. انهيءَ وقت کان پوءِ اڄ تائين پوئين مصرعن جي وچ ۾، قافيه ڪم اچڻ جو رواج هليو اچي ٿو.
شاهه ڀٽائي صاحب جي جيڪا ايجاد آهي، سا آهي وائي، وائي يا ڪافي شاهه ڀٽائيءَ کان اڳ ڪنهن بہ سنڌي شاعر ڪا نہ ٺاهي هئي. البته شاهه صاحب جي همعصر مخدوم عبدالرؤف ڀٽي بزرگ جيڪي مولدو ٺاهيا آهن، سي ساخت ۽ب ناوت بنسبت وائيءَ جهڙائي آهن، تفاوت رڳو هي آهي، جو وائيءَ ۾ سنئون سڌو مجازي عشق ۽ حقيقي محبت جو مضمون ڀريل آهي، ۽ مولود ۾ خاص طرح پيغمبري پريت، يا عشق رسول الله صلعم ڳايل آهي. شاهه ڀٽائيءَ هجري سنه 1165 ۾ رحلت ڪئي آهي، ۽ مخدوم عبدالرؤف سنه 1166 هجريءَ ۾. ٻئي وڏيءَ عمر وارا ويجها پاڙيسري هئا، پوءِ خبر نہ آهي، ته ”وائي“ اڳ ۾ ايجاد ٿي يا ”مولود.“
در حقيقت وائي يا موود جي ساخت جو نمونو خواه سندس عاشقانه مضمون هندستان جي قديم راڳ ”ٺمري“ تان ورتل آهي. ”ٺمري“ ۾ پهريائين ”آستائي“ يعني: ”ٿل“ هوندو آهي ۽ پوءِ وري ”انترو“ هوندو آهي. ”انتره“ جي معنى آهي حشويا ڀراءُ، جنهن کي مصرع بہ چئبو آهي.
شاهه صاحب جي مضمون تي ٻيج جو اثر
شاهه ڀٽائيءَ جي زماني ۾ تصوف ۽ فقيريءَ ڏانهن ماڻهن جو خاص چاه ۽ دلچسپي هوندي هئي. صوفين جي سرتاج مولانا جلال الدين رومي جي ”مثنوي“ جنهن ۾ روحاني راز ۽ تصوف جا مسئلا سٿيا پيا آهن، تنهن سان شاه صاحب جي اهڙي دل هوندي هئي، جو ”رساله ڪريمي“ سان گڏ اها بہ هميشہ پاڻ سان رکندو هو. فقيراڻن هندي دوهرن مان بہ شاه صاحب خوب واقف هو، تنهن ڪري شاه صاحب جي ڪلام جو مضمون خاص طرح صوفيانه آهي. جيتري قدر شاه ڪريم جي ڪلام جو مضمون مثنوي شريف جي رنگ ۾ رتل آهي، تنهن کان ڪيترائي درجا زياده شاه ڀٽائي جي ڪلام ۾ مضمون ۽ عبارت مثنوي شريف جي اثر ۾ رتل آهن۔
شاهه صاحب جا ڪي ڪي ڏوهيڙا ته اهڙا آهن، جو ڄڻڪ مثنوي شريف جي بيتن جو ترجمو آهن؛ پر درحقيقت اهي ترجمو نہ آهن. فقط مثنوي شريف سان دلچسپيءَ جو اثر آهن. مولانا رومي مثنوي شريف شروع ڪرڻ وقت چوي ٿو ته:
بشنو از ني چو حڪايت مي ڪند
وز ز جدائيها شڪايت ميڪند
(نڙ پيو وڄي، تنهن جو آواز ٻڌ، هو فراق جون دناهون پيو ڪري.)
مولانا رومي، مٿئين بيت ۾ پنهنجي وجود کي ”نڙ“ سان مشاهبت ڏئي ٿو، جو ڦوڪ اچڻ تي درد ڀريو آواز ڪندو آهي. نڙ واري ڪاٺي پنهنجي وڻ (ٿڏي) کان ڪپجي ڌار ٿيندي آهي، تڏهن ڦوڪ سان آواز ڪندي آهي، جيڪڏهن ان کي اصل ٿڏي کان ڪپي ڌار نہ ڪجي، ته جيڪر منجهانئس آواز ئي ڪونه نڪري. اهڙيءَ طرح سچن عاشقن جو روح بہ حق جي ذات پاڪ کان وڇڙي، هن جسم ۾ اچي ڦاٿو آهي، تنهن ڪري ئي درد جون دانهون ٿو ڪري. ساڳيو مضمون شاه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ هن طرح ٿو آڻي:
”وڍيل ٿي واڪا ڪري، ڪٺل ڪوڪاري،
هن پڻ پنهنجا ساريا، هوءَ هنجون ٿي هاري.“
مثنوي شريف ۾ چيل آهي ته:
”هر که را اسرار حق آموختند،
مهر ڪردند و دهانش دوختند.“
(جنهن کي خدائي راز معلوم ڪرائن ٿا، تن جو ڪڇڻ پڇڻ بند رکندا آهن، شاه صاحب ساڳيو مضمون هن طرح ڪم آندو آهي:
”سکي سوريءَ چاڙهيا، بينا ڪن نہ بات،
توڻي ڪسن ڪات، ته بہ ساڳي سلن ڪينڪي.“
[2]
”برقعان اندر بازيون پنهنجون سڀ پڇاءِ،
لڇڻ لئون لطيف چئي، پڌر هڏ ۾ پاءِ،
متان لوڪ لکاءِ- وصالان وچ پئي.“
مولانا رومي فرمائي ٿو :
”هر ڪجا تو با مني من خوشدلم،
ور بود در قعر گوري منزلم.“
(اي حقيصقي محبوب، تون جتي بہ مون سان هوندي، اتي آءٌ خوش گذاريندس، پوءِ کڻي قبر جي تري ۾ هجان) شاه صاحب وري هن طرح ٿو فرمائ.ي:
”ور سا سڃي ويڙهه؛ جنهن سڄن هيڪلو،
سو ماڳوئي ڦير، جتي ڪوڙ ڪماڻهئين.“
مولانا رومي فرمائي ٿو:
”صبر گنج است اي برادر صبر ڪن،
تا شفايابي تو زين رنج ڪهن،
صبر را با حق قرين ڪرد اي فلان،
آخر والعصر را آنگہ بخوان.“
(اي ڀاءُ! صبر خزانو آهي، تون صبر ڪر ته هن پراڻي درد کان تندرستي حاصل ٿيئي، اي فلاڻا! تون سورت والعصر جي پڇاڙي پڙهي ڏس، ته اتي ”صبر“ کي ”سچ جو ساٿي ڪيو ويو آهي.“)
شاه صاحب کي مولانا روميءَ جو اهو سبق اهڙو دل تي ويٺو آهي جو فرمائي ٿو ته:
”پر ۾ پڇيائون، عشق جي اسباب جو،
دارون انهيءَ درد جو ڏاڍو ڏسيائون،
آخر والعصر جو ائين آتائون،
تهان پوءِ آئون، سڪان ٿي سلام کي.“
شاه صاحب پنهنجو مضمون اهڙي طرح مثنوي شريف جي مضمون سان ملائي بيهاريو آهي، جو ڄڻڪ شاه صاحب کي ڏس ئي مولانا روميءَ کان مليو هو. شاه عبدالڪريم جيڪو صوفيانو مضمون پنهنجي رساله ۾ ڪم آندو آهي، سو ته بجنسہ شاه ڀٽائي جي رساله ۾ سمايل آهي. يعني رساله ڪريمي جي ڪن ٿورڙن بيتن ڌاران ٻيا سڀ بيت شاه ڀٽائي جي رساله ۾ موجود آهن. شاه ڀٽائي نہ رڳو شاه عبدالڪريم جي بيتن وارو مضمون پنهنجي ڪلام ۾ کولي کولي بيان ڪيو آهي، بلڪ مثنوي شريف جي مضمون وانگر جدا جدا مثالن ۽ جدا جدا آکاڻين مان تصوف جا گفتا ۽ نڪتا ظاهر ڪري ڏيکاريا اٿس. تفاوت رڳو هيءُ آهي ته مثنوي شريف ۾ جيڪي آکاڻيون ۽ نقل ڪم آندا ويا آهن، اهي سارائي سارا بيان ڪندو، ان مان سبق ڏيندو وڃي ٿو. پر شاه صاحب آکاڻين ۽ نقلن کي سربستي بيان ڪرڻ بدران انهن جا خاص خاص نڪتا آڻي، انهن مان روحاني سبق ٿو سمجهائي.،
جهڙيءَ طرح مثنوي شريف ۾ تصوف جي گفتن ۽ روحاني نڪتن سان گڏ اخلاقي نصيحتون بہ چپي چپي تي ڏنل آهن، تئن شاه صاحب بہ پنهنجي ڪلام ۾ ڪندو آيو آهي. تنهن کان سواءِ جئن مثني شريف ۾ مولانا رومي بادشاه ڪنيزڪ ۽ سوناري جي مجازي عشق جو قصو کڻي، پوءِ ان مان حقيقي عشق جون حقيقتون بيان ڪيون آهن، تئن شاه ڀٽائي صاحب بہ پنهنجي ڪلام ۾ ”سهڻي ۽ ميهار“،”سسئي ۽ پنهون“ ”هير ۽ رانجهو“، ”مومل ۽ مينڌرو“، ”ليلان ۽ چنيسر“، ”گنڌري ۽ ڄام تماچي“ جي مجازي عشق جا قصا کڻي انهن مان عجيب عجيب روحاني ۽ اخلاقي سبق سمجهايا آهن.
جئن مثنوي شريف جي هر هڪ دفتر ۾ مولانا رومي پنهنجي مرشد حسام الدين عليہ الرحمته جي تعريف ۽ ٻين ڪن بزرگن جا ڳڻ ڳايا آهن. تئن شاه ڀٽائي صاحب بہ ڪيو آهي. قدرتي نظارن تي ويچار ۽ انهن مان نصيحتن وٺڻ جو طريقو بہ شاه صاحب ساڳيو مثنيو شريف وارو اختيار ڪيو آهي. مثنوي شريف ۾ رزميه شعر (جنگي ميدان بابت شعر) ڪونهي ۽ شاه صاحب جي ڪلام ۾ سر ڪيڏارو ڪربلا جي جنگي ميدان بابت ڏنل آهي. جو سڄوئي احسان فقير جو آهي ۽ ڀل کان شاه جي رسالي ۾ کڻي داخل ڪيو ويو آهي.
شاهه ڀٽائيءَ جي رسالي ۾ مضمونن جي ورڇ
شاهه صاحب جي ڪلام ۾ جيڪو مضمون ڪم آيل آهي، سو خاص طرح پنجن ڀاڱن ۾ ورڇي سگهجي ٿو: (1) صوفيانو مضمون (2) اخلاقي مضمون (3) عاشقانو مضمون (4) فطرت نگاري (5) مدحيه مضمون.
صوفيانو مضمون:
درحقيقت شاه صاحب جو سارو ڪلام صوفيانو مضمون آهي. جن مضمونن کي اخلاقي، عاشقانون يا طبعي مدحيه سڏجي ٿو، تن مان بہ ڪوئي مضمون تصوف جي رنگ کان ٻاهر نہ آهي. صوفياني مضمون جو تعلق خاص طرح ”روح“ ۽ ”رب“ سان آهي.
روح ۽ رب جي وچ ۾ قرب ۽ محبت جو ازلي لاڳاپو آهي. ”يڪرنگي“ رب جي پاڪ ذات سان يڪرنگ ۽ سمايل رهڻ ۾ ئي روح لاءِ سچي راحت آهي.
1- سو هيءُ، سو هو، سو پرين، سو پساه،
سو اجل سو الله سو ويري، سو واهرو،
2- ساهڙ سا سهڻي، سائر پڻ سوئي،
آهي نجوئي، ڳجهه ڳجهاندڙ ڳالهڙي.
نه رڳو انساني روح، بلڪ سڀ مرون، پکي، جيت، جناور، وڻ، ٻوٽا، جبل، نديون، آسمان، سج، چنڊ ۽ تارا وغيره شين ۽ انهن شين جي ڪاررواين ۾ بہ رب جي پاڪ ذات جي ”يڪرنگي“ سمايل آهي، تنهن ڪري جيتوڻيڪ ساري مخلوق جي گهڻائي (ڪثرت) پئي نظر اچي، مگر انهيءَ ”ڪثرت“ ۾ سارو ڪم پاڪ ذات پروردگار جي ”يڪرنگي“ ڪري رهي آهي. اها يڪرنگي آهي ”وحدت“.
”وحدت تنا ڪثرت ٿي،ڪثرت وحدت ڪل،
هو هلاچو هل، باالله سندو سڄڻين.“
2- ”مرئان، موران، پکڻان وائي ٻي مَ ڀل،
هو هلاچو هل، باالله سندو سڄڻين.“
3- ”ڪوڙين ڪيايائون تنهنجيون لکن لک هزار
جيءُ سڀڪنهن جيءَ سين درسن ڌارو ڌار،
پريتم تنهنجا پار، ڪهڙا چئي ڪهڙا چوان.“
’رب تعالى‘ جي خواهش پٽاندڙ ۽ محبت جي آزمائش خاطر ’روح‘ کي جسماني قيد ۾ اچڻو پيو. جسماني قيد ۾ اچڻ شرط ’ڪثرت‘ ۾ گهيرجي وڃي ٿو. اگرچ روح جي سچي راحت آهي حق جي پاڪ ذات ۾ وڃي سمائجي، پر جو ميلو اٿس، سو ڪثرت سان مشغول رهڻ ۽ ڪثرت مان راحت حاصل ڪرڻ لاءِ روح کي زبردست ڪشش ڪري ٿو. اها زبردست ڪشش آهي ”نفس“ ۽ ”روح“ کي جسماني پيلتاين کان صاف ۽ پاڪ رهي موٽي حق جي پاڪ ذات ۾ وڃي سمائجڻ کان روڪڻ لاءِ ”نفس“ ان کي جن خواهش ۽ خيالن جي نوڙين ۾ ٻڌڻ جي ڪري ٿو، سي نوڙيون ڪپي نفس کي ماري مات ڪري وڃي پنهنجي سچي سائين ۾ ’سمائجن‘ اهو آهي تصوف جو اصل مقصد ۽ سچي مراد.
1- ”مون کي پاڻ پرين؛ ٻڌي وڌو تار ۾،
اڀا ائن چون؛ ته متان پاند پسائين.“
2- ”صوفي صاف ڪيو، ڌوئي ورق وجود جو،
تنها پوءِ ٿيو، جيئري پسڻ پرينءَ جو.”
”روح“ ڪهڙيءَ طرح ”نفس“ تي فتحياب ٿئي، تنهن لاءِ ضروري ڳالهه آهي، ”آپو“ يا ”خودي“ وسارڻ يا ”پاڻ ڇڏڻ“ يعني حق جي سڪ ۾ رهي نفساني خواهشون قبول نہ ڪرڻ.
1- ”آءٌ سين ان پار، ڪڏهن تان ڪونه ٿيو،
هيڪڙائيءَ وٽ هار، هنجون جي هئڻ جون.“
2- ”جان جان پسين پاڻ کي، تان تان ناه نماز،
سڀ وڃائي ساز؛ تنهان پوءِ تڪبير چئو.“
3- ”لائي خنجر ”لا“ جو هن خچر کي هڻ،
سڌن جو سيد چوي وٿون سڀ وڪڻ،
پير پروڙي کڻ، ته هلڻ ۾ هوري وهين.“
پاڻ وساري ڇڏڻ يعني نفساني خواهشون قربان ڪرڻ سٿرو ڪم نہ آهي. انهيءَ لاءِ وسيلا کپن:
(1) عشق (2) رياضت يا مجاهده (3) ڪامل مرشد. عشق اها سچي محبت آهي، جا عاشق کي معشوق ڌاران ٻيو ڪڇ وسارايو ڇڏي:
1- ڄاڻي سڃاڻي، وهان ڪئن ماٺ ڪري؟
اندر آڳ عشق جي اپر اُڌاڻي،
العشق نار الله الموقده کوري جئن کاڻي،
آهي آباڻي، ٻيو سرتيون سجهي ڪينڪي.“
2- ”پاڻ مَ کڻج پاڻ سين، ريءَ وسيلي وانءِ،
نينهن ڳنهندي نانءِ، ونئن پريان جي پار ڏي.“
جسم جون آسائشون ۽ آرام ڦٽا ڪري ڌڻي تعالى جي محبت ۽ يادگيريءَ ۾ رهڻ آهي ’رياضت‘ يا ’مجهاهده‘. رياضت ڪري روح اهڙو صاف ٿيو پوي، جو انساني وخهاشون ۽ جسماني سڌون طرحين طرحين نمونن سان پاڻ سينگاريو اچيو اڳيانئس بيهن، ته بہ ان جي نظر ۾ نيست معلوم ٿين ٿيون.
عشق ۽ رياضت جون منزلون جفاڪشيءَ سان طي ڪري سلامتيءَ سان منزل مقصود تي وڃي پهچڻ اڻ ڄاڻ جو ڪم نہ آهي، انهيءَ لاءِ ڪامل مرشد جي رهنمائي حاصل ڪرڻ ضروري ڳالهه آهي.
سڀا سياهي آهي آري ڄام ري،
”ڪڏهن پسي ڪا نہ ڪا، ريءَ لالن لالائي،
دور دل تان دور ڪري، ڪر ساجن صفائي،
من لا شيخ لہ فشيخہ الشيطان ان ري اونداهي،
بلاشيخ من يمشي في الطريق ڪمن يمشي،
في البحر بلا فينہ اهڙي اوائي،
تنهن ري توائي، ڪوڙين ٿين ڪيتريون.“
عشق جو مدار آهي حسن، حسن جي موجودگيءَ ڌاران عشق بي نور آهي. قدر جا خلقيل رنگا رنگي نظارا، جن جو هڪڙو جزو آهي انساني صورت، انساني سيرت، سي سڀ حقيقي معشوق جي سچي حسن جا تجلا آهن. فطرت ۾ پکڙيل قدرتي حسن کي اندر جي نظر سان جاچڻ حقيقي عشق لاءِ ڏاڪڻ آهي.
”المجاز قنطره الحقيقت“
(ڀطرت ۾ پکڙيل حسن جو عشق حقيقي عشق جو ڏٽيل خزانو آهي.)
”حوصلو حيرت ۾، ڪري ڪين درڪ،
جو حسن سندو حق، سو ڪور پروڙي ڪينڪي.“
2- ”ايڪ قصر در لک، سهسين سندس ڳڙکيون،
جيڏانهن ڪريان پرک، تيڏانهن سڄن سامهون.“
روح جو جسم جي پڃري ۾ ڦاٿو رهڻ آهي، جدائي وڇوڙو، فراق يا دوزخ ۽ روح جو رب جي پاڪ ذات سان يڪرنگ رهڻ يا سما؟جي وڃڻ آهي ميڙائو، يا ميلاپ يا وصال يا بهشت (دائمي سک). شاه صاحب جي ڪلام ۾ جيڪو وڇوڙو يا ميلاپ ڳايو يو آهي سو اهو ئي آهي.
اخلاقي مضمونءِ
روح کي نفس جي چنبي مان ڇٽڻ آسان ٿئي، تنهن لاءِ اخلاق ضروري آهي، جنهن ڳالهه کي ’شريعت‘ سڏجي ٿو، سائي اخلاق جو سرچشمو آهي.
”ساري سک سبق، شريعت سندو سهڻي!“
شاه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ چپي چپي تي اخلاقي نصيحتون ڏاڍي اثرائتيءَ عبارت ۾ ڪندو ويو آهي. ٿورڙا مثال هيٺ ڏجن ٿا:
عبادت ۽ ذڪر:
1- ”جي ڀانئين جوڳي ٿيان، ته پر ڪلمي جي پار،
پنجن سان پورو رهه، آيا ٽيهه نہ ٽار،
تڏهن ڌاڳا ڌار جڏهن راهه سڃاڻين رب جي.“
آهي آباڻي، ٻيو سرتيون سجهي ڪينڪي.“
2- ”مان پڇني سپرين، چتان چر ۾ لاهه،
پرين اڳيان پاءِ، پلو مڱڻهار جئن.“
3- ”جاڳڻ مجهان جس – آهي الله جن کي،
لاهي ٿو لطيف چئي، مٿان قلب ڪس،
ورنهہ ڪجان وس، صبح ساڻ سيد چئي.“
سچ اختيار ڪرڻ ۽ ڪوڙ ڦٽو ڪرڻ:
”مان پڇني سپرين، چت ۾ چيتاريج؛
ڪڍي ڪائي ڪچ کي ڪوڙ ۾ ڪمائيج،
وڻج وهائيج سڀ سوداگر سچ جو.“
اخلاص يعني نيت جي اڇائي:
تن ۾ تراز1 توهه2 جي گهڻو آهه گهوري،
ادب ۽ اخلاص جا سڙهه ٻڌج سوري،
وکر وينتيءَ جو تنهن ۾ پاءِ توري،
ته عادنئون اوري، تنهنجو توائي نہ ٿئي.“
2- ”آدمين اخلاص، مٽائي ماٺو ڪيو؛
ڪونه کائي ڪڏهني سندو ماڻهوءَ ماس،
ٻيو سڀ لوڪ لباس، ڪو هڪ دل هوندو هيڪڙو“
صبر ۽ تحمل:
1- ڏمر پاسو ڏک سين، کانڌ کٿوري هوءِ،
والله مع الصابرين3 آکو ائين چوءِ،
2- کم، کمندن کٽيو هارايو هوڏن،
چکيو نہ چوندن، هو جو ساءُ صبر جو،
نمي کمي نهار تون، ڏمر ڏولائو،
ٿئي سانڃائو، جي اڀين انهيءَ پير تي.
نياز ۽ نئڙت:
1- هيڪر هئڻ ڇڏ، ته اوڏي ٿئين عجيب کي،
هوت توهين کي هڏ، پرين پاسي نہ ٿئي.“
2- هو ڇنن تون م ڇن، پاءِ اميري ان سين،
هو اوڳڻ ڏيني سسئي، ته تون ڳڻ ڏيئي ڳن.“
3- قرب1 ڪبرياءِ2، ماءُ3، ملاقي نہ ٿئي،
پورو ايءُ پرياءَ صوفي جي صلح ۾.
جفا ڪشي ۽ اورچائي:
1- ”سوريءَ تي سو وار، ڏيهاڻي چنگ چڙهن،
جم ورچي ڇڏئين، سڪڻ جي پچار،
پرت نہ پسين پار؛ نينهن جيائين نڱيو،
2- پتنگ چائين پاڻ کي، ته ڄيري پئو ڄاڻي،
تان تان تاڻج تاءَ ڏي، جان آگ نہ اجهاڻي،
وسہ وهاڻي؛ آڳ نہ ڏجي عام کي.“
دنيا کي چنبڙي نہ پوڻ:
فاني ني فاني، دنيا دم نہ هيڪڙو؛
لٽي لوڙهه لتن سين جوڙيندءِ جاني؛
ڪوڏر ۽ ڪاني، آهه سر سڀڪنهن.
شاهه صاحب هر نموني جون اخلاقي نصيحتون پنهنجي ڪلام ۾ ڪم آنديون آهن. زال ذات جو پنهنجي ڀتار سان وفادار رهڻ ۽ پرپٺ ان جي خير خواهي ڪرڻ (سر سامونڊي)، زال ذات جي سچي اشرافت ۽ وطن جي حب (سرمائي)، پنهنجي چوڪ قبول ڪري پڇتايائين (سر ليلان چنيسر)، مرداني سچي غيرت (سر مومل راڻو)، ڀائرن جو قرب (سر گهاتو)، وغيره وغيره.
عاشقانو ضمون
هن ڳالهه ۾ ڪو وڌاءُ ڪونهي، ته شاعري4 جو نور آهي عشق؛ عشق ڌاران شاعري معذور آهي، پوءِ اهو عشق پنهنجي سچي مالڪ سان هجي، مرشد يا هادي سان هجي، فطرت جي نظارن سان هجي، قوم ۽ ديس سان هجي يا انساني حسن سان هجي. شاه صاحب انهن سڀني عشقن جا پر پيالا پيتا هئا ۽ سندس سارو ڪلام انهن عشقن جي مذڪور سان ڀرپور آهي، مگر هت عاشقانو مضمون فقط انهيءَ کي ٿا سڏيون، جو انساني حقن جي عشق بابت آهي.
عاشقاني مضمون ۾ معشوق جي حسن جي تعريف، معشوق جي جفا ۽ بيپرواهي، عاشق جي وفا ۽ نهٺائي، خلق جون چٿرون، حاسدن ۽ رقيبن جون فتنه انگيزيون ۽ اٽڪاءَ؛ آخر سچائيءَ ۽ وفاداريءَ جي سوڀ؛ اهي ڳالهيون اچيو وڃن ٿيون. شاه صاحب معشوق جي حسن جي تعريف ۾ ايراني شاعرن جي پيروي بلڪل نہ ڪئي آهي، جيئن اڄ ڪلهه جي شاعرن جي شعر ۾ آهي. نہ نرگس ۽ لاله سان معشوق جي اکين ۽ ڳلن جي ڀيٽ ڪئي اٿس، نہ سرو ۽ شمشاد سان يار جو قد ڀيٽيو اٿس؛ نہ صبا ۽ نسيم کي قاصد بنايو اٿس. انهن شين جو سنڌ ملڪ سان سٻنڌ ئي ڪونهي. شاهه صاحب معشوق جي سونهن بيان ڪرڻ وقت اهڙين شين جي ڀيٽ ڪم آندي آهي، ۽ اهڙيون شيون تمثيل طرح پيش ڪيون اٿس، جن کي سنڌ جو سڀ ڪو ماڻهو ڄاڻي ۽ سڃاڻي ٿو. اهو ئي سبب آهي، جنهن ڪري شاه جي شاعري جي عبارت نقلي شاعرن جي داغ کان آجي آهي. شاه جي عاشقاني مضمون مان ٿورا مثال هيٺ ڏجن ٿا؛
معشوق جو حسن:
1- ”پيشانيءَ ۾ پرينءَ جي، ڀلائيءَ جا ڀير؛
اڱڻ اُڪنڊين جي، ڏئي پاٻوهيو پير؛
قمر پاڙي ڪير؟ شمس سپيرين سين.“
چنڊ! تنهنجي ذات، پاڙيان نہ پرين سين؛
پلڪ پريان جي نہ پڙين، جي حيلن ڪرين هزار؛
جهڙو تون سڀ ڄمار، تهڙو دم دوستن جو.”
3- ”کڻي نيڻ خمار مان، ناز ڪيائون نظر؛
سورج شاخون جهڪيون ڪوماڻو قمر؛
تارا ڪتيون تائب ٿيا ديکيندي دلبر؛
جهڪو ٿيو جوهر، جانب جي جمال سان.“
4- ”جهڙا پانن پن، تهڙيون شالون مٿسن سائيون؛
عطر ۽ عنبير سان تازا ڪيائون تن؛
مڙهيا گهڻو مشڪ سين؛ چوٽا ساڻ چندن؛
سونهن رپي سون سين سندا ڪامڻ ڪن؛
ڪيائين لعل لطيف چئي، وڏا ويس ورن؛
منجهه مرڪيس من سوڍي سين سڱ ٿيو.“
معشوق جي جفا ۽ عاشق جي وفا:
1- ”صورت“ گهڻو سهڻا، ٽاڻا سندن ٽوهه،
ريلو ڏئي روح، جو کائي سو کامي مري.“
2- ”تون صاحبزادو سپرين، آءٌ نسورو نوڪر؛
بي حد ڪريان بندگي، هٿ ٻڌي حاضر؛
ڇن ڇڏيندس ڪينڪي، دوست اوهان جو در؛
مون تان مهر نظر، پرين لاهه ۾ پنهنجي.“
3- ”هوڏ ڇڏي هوڏي، جي مان گهر اچين سپرين،
ڳالهيون ڳجهه اندر جون، رتن گهريون توڏي،
جي وهين گڏ گوڏي، ته دور سڻائين دل جا.“
عاشق تي چٿرون ۽ اٽڪاءُ:
1- ”پورب تي مارياس، ڪنهن در ڏيان دانهڙي؟
متيون ڏيندي لوڪ کي، چري پاڻ ٿياس؛
جنهين نہ جيهاس، مون لڳي تن سان.“
2- ”ککي هاڻيون کاريون، ڇڇيءَ هاڻا ڇڄ؛
سمو ڄام سهڄ، اُڀو ڪري ان سين.“
3- ”کرکي کپر کاءُ نانگ مڻيارو نڪري؛
اُڀي جو اوناءِ، سر پر سندي سڄڻين.“
4- ”خبر ٿي کرن کي ته مون کي ڪندا ڪوهه؟
صورت سپريان جي، ڏٺي ڪونهي ڏوهه؛
لوري لڳم لوءِ، جنهين رت رئاريو.“
5- ”الله کر جين، مدي جن جي من ۾،
اسان ۽ پرين جون اميدون پسن،
تنهان پوءِ مرن، سڙي انهيءَ سور ۾”
عاشقاني مضمون جا تفصيل وارا ڀاڱا سر سهڻي، سر آبري، معذوري،ديسي، ڪوهياري، حسيني، بروي ۽ مومل راڻي ۾ بيان ٿيل آهن.
فطرت نگاري يا طبعي مضمون:
فطرت يا سرشتيءَ جا نظارا ڪنهن بہ روشن دل شاعر جو ڪشادو ڪتب خانو آهي. شاه صاحب انهيءَ ڪتب خاني جي هر هڪ ڪتاب کي اندر جي اکين سان مطالع ڪيو هو. قدرت جو پکڙيل حسن ئي آهي، جو حقيقي حسن ڏانهن روح کي رجوع ڪري ٿو ۽ حقيقي معشوق جي پاڪ هستيءَ بابت پڪو ويساه ڄمائي ٿو. انهيءَ ڪري قدرت جا نظارا پاڻمرادا شاعر جي دل ۾ امنگ پيدا ڪندڙ آهن. فطرت جا سرشتيءَ جي نظارن کي سليس ۽ چڀندڙ لفظن ۾ اهڙيءَ طرح بيان ڪرڻ، جو بي جان شيون بہ جاندار نظر اچن ۽ اڻ ڏٺل نظارا بہ اکين اڳيان تري اچن، تنهن کي چئجي فطرت نگاري يا شاعراڻو طبعي مضمون.
شاه صاحب پهريون ئي شاعر آهي، جنهن سنڌ جي طبعي مضمون وارا شعر چيا آهن. سر سارنگ جي سر ۾، برسات جون عجيب عجيب ڪيفيتون ۽ آسمان جا نظارا، سهڻيءَ ۾ درياءَ ۽ ان جي ڪنارن ۽ ڪنن جو نقشو، سر سامونڊيءَ ۾ سمنڊ جون لهرون، طوفان جون تيزيون ۽ ملاحن جي چستي ۽ سستيءَ جا نتيجا، سر آبري، معذوري، ديسي، ڪوهياري ۽ حسينيءَ ۾ جبلن ۽ ڏونگرن جا فوٽا، هاڙهي جي حب ۽ رڻن جون رونقون، سر مائيءَ ۾ ٿر ۽ ڀٽن تي برسات جي ڪري پيدا ٿيل چهچٽا، سر ڏهر ۾ ڍنڍن ۽ ان ۾ گذاريندڙ مڇين جي دلچسپ احوال، ڪونجڙين جون قطارون ۽ انهن جا درد ڀريا آواز، سر شينهن ڪيڏاري ۾ جنگ جي جانورن جون چلولايون، سر ڪاموڏ ۽ سر ڪارايل ۾ مڇي ماريندر ماڻهن جي رڇن، ڪڙهين، مڪڙين ۽ ڄارين جا داستان ۽ ڍنڍ جي پکين جا پيغام ڳايا اٿس.
مدحيه مضمون:
شاعرن جو اصل کان وٺي دستور آهي ته پنهنجي شعر ۾ ڪن بزرگن ۽ گڻائين انسانن جي تعريف ڪندا آهن. اهڙي قسم جي شعر کي مدحيه يعني ساراهه جي مضمون وارا شعر چوندا آهن. شاه صاحب سر ڪلياڻ ۽ سر ڌناسري ۾ حضرت نبي ڪريم صلعم جي تعريف ڪئي آهي. سر بلاول ۾ علاؤالدين بادشاه، ڏونگر راءِ ابڙي، سمي، جادم جکري جون واکاڻون بلڪل سهائيندڙ لفظن ۾ ڪيون اٿس. سر پرڀات ۾ وري سپڙ سخيءَ جي سخاوت جي ساراهه ڪئي اٿس.
ساڳئي سر بلاول جي پڇاڙيءَ واري داستان ۾ وڳنڌ فقير سان خوش طبعي ٿيل آهي، جنهنک ي ظريفانه يعني چرچي ڀوڳ جهڙو شعر چئبو آهي.
شاهه جي ڪلام جو پوين شاعرن تي اثر:
شاه ڀٽائي جي وقت ۾ توڙي کانئس پوءِ، جيڪي سنڌ ۾ شاعر ٿيندا آيا، سي شاه صاحب جي سڌاريل نموني تي ڏوهيڙا ٺاهيندا آيا. سنڌ ۾ علم عروض جي قاعدن تي شعر ٺاهڻ جو رواج پيو، تنهن کان پوءِ بہ شاه جي طرز تي ڏوهيڙن ٺاهڻ جو رواج بند ڪونه ٿيو آهي. اڄ ڪلهه بہ ٻهراڙين م سوين گمنام شاعرن جا شعر ڏوهيڙن جي طرز تي پڌرا ٿيندا رهن ٿا. شاه عنايت، صادق فقير، سچل فقير، سوامي چئنراءِ، مينگهو ڀڳت، دلپتراءِ صوفي ۽ ٻين هزارن شاعرن جا شاه صاحب جي ڏوهيڙي جي طرز تي ڏوهيڙا لکيل آهن.
انهيءَ طرز تي سنڌ جي شاعرن نہ رڳو متفرقا ڏوهيڙا ٺاهيا آهن، پر سڄا سڄا قصا بہ انهن ڏوهيڙن ۾ لکيا اٿن، جهڙوڪ: سسئي پنهون، مومل راڻو، سهڻي ميهار، ڪامروپ وغيره.
شاه صاحب سنڌ ۾ ”وائي“ جو رواج پيدا ڪيو. انهيءَ وائيءَ مان وري ”ڪافي“ جي صورت پيدا ٿي، سنڌ ۾ هزارين شاعر ٿي گذريا آهن ۽ اڃا بہ آهن؛ جن شاه صاحب جي وائيءَ جي طرز تي ڪافيون ٺاهيون آهن. جيئن شاه صاحب پنهنجيون وايون جدا جدا سرن راڳن ۽ راڳڻين تي ڳائڻ جو رواج پيدا ڪيو، تئن کانئس پوءِ وارا شاعر بہ پنهنجيون ڪافيون جدا جدا سرن ۾ راڳڻتين جي جدا جدا سازن تي ڳائيندا اچن ٿا. انهيءَ ڪي سنڌ جي سنڌي راڳ جو اڳواڻ شاهه ڀٽائي ليکيو وڃي ٿو.
جئن شاهه ڀٽائي مشهور عشقي قصن جو خاص خاص ٽڪرن تي شعر ٺاهي روح يريجهايو آهي، تئن کانئس پوءِ وارن ڪافين ٺاهيندڙن شاعرن بہ ڪيو آهي. سهڻي جي قصي مان ڪن شاعرن فقط سهڻيءَ جي ٻڏڻ واري حالت تي ڪافيون ٺاهيون آهن.سسئيءَ جي قصي مان فقط جبل جهاڳڻ وارو ڀاڱو ڳايو آهي ۽ ڪن فقط چنيسر اڳيان پڇتاءُ ظاهر ڪيو آهي، ته ڪن مارئي بڻجي فقط وطن، جي سڪ ڳائي آهي، ته ڪن مومل بڻجي مينڌري کي پرچائڻ لاءِ ٻاڏايو آهي. مطلب ته شاه صاحب جي ڪلام جي طرز ۽ مضمون جو اثر اڄ تائين سنڌ ۾ قائم آهي. شاه صاحب کان پوءِ سنڌ ۾ اهڙو ڪو بہ شاعر پيدا نہ ٿيو آهي، جنهن ڪو نئون گس پيدا ڪيو هجي. علم عروض جي قاعدن تي شعر ٺاهيندڙنم شاعرن شعر جي طرز بيشڪ مٽئي آهي، پر مضمون ۾ يا ته هروڀرو ايراني شاعرن جو نقل کڻي اختيار ڪيو اٿن يا ساڳيا شاه صاحب وارا پير اچي ورتا اٿن.
شاه صاحب جي ڪلام جي سنڌي
شاه عبداللطيف جي سنڌي ساڳي آهي جا مخدوم ابو الحسن ۽ هن جي همعصرن ڪم آندي آهي. نحوي ترڪيبون ۽ صورتخطيءَ جا قاعدا بہ ساڳيا آهن.
شاه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ جيڪا نسڌڏي ٻولي ڪم آندي آهي، تنهن کي نجس نڌي ٻولي چوڻ درست آهي، ڇاڪاڻ جو ان ۾ سنڌ جي طبعي (پراڪرت) ٻوليءَ جا لفظ بہ موجود آهن، مڪمل سڌريل (سنسڪرت) ٻوليءَ جا لفظ موجود آهن ۽ عربي ۽ پارسي لفظ بہ قائم آهن. اهي سڀ اهڙا عام فهم آهن، جي سنڌ جو هر ڪو هندو خواه مسلمان آسانيءَ سان سمجهي سگهي ٿو.
شاه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ نڪي اهڙا ڳرا سنسڪرت ٻوليءَ جا لفظ ڪم آندا آهن، جهڙا سامي صاحب پنهنجن سلوڪن ۾ ڪتب آندا آهن ۽ نڪي اهڙا ڳوڙها عربي ۽ پارسي لفظ ۽ محاورا ڪم آندا اٿس، جهڙا اڄ ڪلهه جا مسلمان شاعر پنهنجن پنهنجن ڪلامن ۾ ڪم آني رهيا آهن. جتي قرآن شريف جون آيتون يا حديث شريف جا جنسي حوالا ڏنل آهن، تن هنڌن کان سواءِ باقي ڪلام ۾ شاه صاحب اهڙي سنڌي ٻولي ڪم آندي آهي، جا سنڌ جي هندن خواه مسلمانن لاءِ هڪ جهڙي مروج آهي.
(1)
”اکر ڇٽي هيڪڙي، ٻهون جي نہ ٻجن،
ڪوه ڪبو کي تن، سڄي سڻائي ڳالهڙي“.
(2)
”پڙهيو ٿا پڙهن، ڪڙهن ڪين قلوب ۾،
پاڻان ڏوه چڙهن، جئن ورق ورائين وترا“.
مٿيان ٻہ بيت مثال طرح ڏنا ويا آهن. انهن ۾ سنسڪرت بنياد وارا لفظ بہ آهن جهڙوڪ: اکر ٻهون، ٻجهن، سڄي ۽ ڏوهه، سنڌ جي طبعي (پراڪرت) ٻويل جا لفظ بہ موجود آهن، جهڙوڪ: ڪوه، ڳالهه ۽ وترا، ۽ عربي ٻوليءَ جا لفظ بہ آهن جهڙوڪ: قلوب ۽ ورق، مگر انهن ۾ اهڙو ڪو بہ لفظ ڪونهي، جو ڪنهن هندو يا مسلمان کي سمجهه ۾ نہ ايندو هجي.
سڀڪنهن ٻوليءَ جو اهو دستور آهي، ته جئن جئن حڪومتون وينديون آهن مٽبيون سٽبيون ۽ نوان لفظ ۽ محاور ويندا آهن ڪتب ايندا، تئن تئن اصلوڪا پراڻا لفظ ۽ محاورا ويندا آهن گم ٿيندا. شاه صاحب جي گذرئي هينئر ٻہ صديون ٿي ويون آهن، تنهن ڪري سندس ڪلام ۾ ڪم آيل ڪيترائي پراڪرت لفظ هينئر ڳالهائڻ ٻولاهئڻ ۾ ڪم ڪونه ٿا اچن، ۽ ڪيترن ئي سنسڪرت ۽ عربي خواه پارسي لفظن جون صورتون اهڙيون مٽجي ويون آهن. جن جو بنياد صحي ڪرڻ مشڪل ڪم آهي.
[1]
اڄ پڻ امارو چوڏهين ماه چنڊ جو
[2]
من ۾ ٻار مچ، جم وڃني اوهري
[3]
ڪرهو نڪي ڪان، پيرين آءٌ نہ پڄڻي
[4]
سڳر سوٺائون، ٿيا رحمان سين
[5]
اسان اڌارا آڻي آونگ چاڙهيا.
مٿين مثالن ۾ (1) ”امارو“ = نرواري، پڌرائي، (2) ”جم“= متان (3) ”اورهڻ“ = کسڪي وڃڻ، تڳي وڃڻ، اهي اهڙن جهونن پراڪرت لفظن جا مثال آهن، جي اڄ ڪلهه جي سنڌي ٻوليءَ ۾ ڳالهائڻ ۾ نٿا اچن.
”ڪان“ اصل سنسڪرت لفظ آهي. ”ڪانڍ“= گهوڙو پر سنديس صورت اهڙ: مٽجي وئي يآهي، جو ان جو بنياد لهڻ آسان نہ آهي.
اهڙيءَ طرح ”سڳر“= (رستو) اصل ۾ عربي ٻوليءَ جو لفظ آهي ”ثنر“، ”آونگ“ =(برتن يا ٿانءُ) اصل ۾ پارسي ٻوليءَ جو لفظ آهي ”آوندا“
ڪيترائي سنسڪرت، عربي ۽ پارسي ٻولين جا بگڙيل لفظ جي شاه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ ڪم آندا آهن؛ سي سندس زماني ۾ ئي اهڙين بگڙيل صورتن ۾ ڪم پيا ايندا هئا ۽ انهن مان ڪيترائي لفظ اڄ تائين بہ ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ ڪم پيا اچن. ۽ صاف سنڌي پيا ڀائنجن.
شاه صاحب جي ڪلام ۾ شاعراڻيون خوبيون
زبانداني:
زبانداني يعني ٻوليءَ جي واقفيت شاعر لاءِ ضروري خوبي آهي. شاه صاحب سنڌيءَ ٻوليءَ جو ته نهايت قابل ڄاڻو هو، پر عبي ۽ پارسي ٻولين ۾ بہ ماهر هو. عربي آيتون ۽ گفتا پنهنجي سنڌي ڪلام ۾ موقعي موقعي تي اهڙي طرح ويو آهي جڙيندو، جو ڄڻڪ عربي بہ ڪا مادري ٻولي هيس. حيرت انگيز قابليت هيءَ چئبي جو قرآن شريف جي آيتن، حديث شريف ۽ عربي مقالن کي پنهنجي سنڌي مضمون جي مراد سان اهڙي طرح ملائيندو ويو آهي، جو گويا انهن آيتن، حديثن يا مقالن جو تفسير ٿو بيان ڪري. مثال:
1- آگي ڪيا اڳهين نسوروئي نور،
”لاخوف عليهم ولاهم يحزنون“ سچن ڪونهي سور،
مولي ڪيو معمور؛ انگ ازل ۾ ان جي.
(سر ڪلياڻ)
2- موت مند نہ آهي، طالب ٿيو تڪڙا
”عجلو ابا التوبہ قيل الموت“ ويرم لاهي،
پريان ڪارڻ پاڻ کي، سگهو ويهه سنباهي........
(سر آسا)
3- ”فيدالماءُ“ ٿيوم، هت اڙانگي گهاريان،
’هماڪ جسمي والفوادالديڪم‘ هنيو هت سندوم
قادر شال ڪندوم، ميڙائوسين مارئين!
(سرمارئي)
پهرئين بيت ۾ قرآن شريف جي هڪڙي آيت جا پويان لفظ ڪم آندا اٿس. اڳيان پڍيان ٻہ مصرعون اهڙيون جڙي ڇڏيون اٿس، جو گويا ساري آيت جو مطلب بيان ٿي چڪو آهي.
ٻئي بيت ۾ گناهن جي پڇاڙيءَ واري حديث شريف جا لفظ ڏيئي سائين ڏانهن سچي حب رکڻ جو سبق سيکاريو اٿس. ٽئين بيت ۾ هڪڙي عربي مقولي کي مارئي جي حال سان ٺهڪائي ڦهڪائي بيهاريو اٿس.
سر ڪلياڻ جي ٽئين داستان جي پهرينءَ وائيءَ ۾ ٻہ پارسي سٽون شاه صاحب پنهنجون ڪم آڻي پوءِ حافظ شيرازي جي غزل جون مصرعون ڪم آنديون آهن جئن ته:
شيشه را پر ڪن و بردار بيا شاه صاحب
جام را پر ڪن و بر خيز بيان
ساقيا برخيز درده جام را
خاڪ بر سر ڪن غم ايام را
بادشاه درده چند زين باد غور
خاڪ بر سر نقس نافر جام را
گويا وائي جو ٿل پنهنجو ڳنڍي مصرعون حافظ صاحب جي غزل جون ڪم آنديون اٿس.
”سر بروي هندي“ جي پڇاڙيءَ ۾ مثنوي شريف جا بيت ۽ ’ثنائي‘ شاعر جو پارسي غزل وائي طرح ڪم آيل آهن، ان مان بہ ثابت ٿئي ٿو ته شاه صاحب کي پارسي زبان سان خاص دلچسپي هئي.
هندي ٻوليءَ جو ته شاه صاحب پورو پورو ماهر هو. ”سر بروو هندي“ جنهن ۾ رڳا هندي بيت آهن سو جيتوڻيڪ ساروئي شاه صاحب جو ٺاهيل نہ آهي، ڇاڪاڻ جو ٻين فقيرن جا بيت بہ ان ۾ نالن سان نروار ٿيل آهن، ته بہ انهن مان گهڻا بيت خود شاه صاحب جا ٺاهيل آهن. هندي وايون بہ ڪن ڪن سرن ۾ شاه صاحب پنهنجون ڏنيون آهن، جهڙوڪ: سر ڪلياڻ جي داستان ٽئين جي پڇاڙيءَ ۾، سر سورٺ جي داستان چوٿين جي پڇاڙيءَ به7عٿ
واريون وايون.
سرائڪي ٻوليءَ ۾ سر ”هير رانجهو“ ٺهيل آهي ۽ بلوچڪي ٻوليءَ جا چهچٽا سر ديسيءَ جي فصل ستين ۾ چڱا ڏيکاريل آهن. پنجابي ٻوليءَ جون ڪي وايون بہ شاه صاحب ڪم آنديون آهن، جهڙوڪ: سر سارنگ ۾.
سنڌي ٻوليءَ ته شاه صاحب اهڙي مٺي ۽ رسيلي ڪم آندي آهي، جو ڍڪ ڀري پيئجي ته بہ ڍؤ نہ ٿئي. جهڙي نموني جي ماڻهوءَ جو ذڪر ڪيو اٿس، تهڙي نموني جي ٻولي ڪتب آندي اٿس.
فطرت جو اڀياس ۽ فطرت نگاري:
قرآن شريف ۾ خدا تعاليٰ فطرت يعني سرشٽيءَ جي اڀياس جو هنڌ هنڌ تي تاڪيد فرمايو آهي. انسان جو وجود ۾ بناوت تي ويچار، آسمان ۽ آسماني جسمن جي ڪاررواين تي ڌيان، مرن، پکين ۽ جيتن جي چرپر تي خيال، جبلن، جو اڀياس آهي، جنهن جي وسيلي خدا تعاليٰ جي پاڪ هستيءَ تي يقين ڄمي ٿو ۽ سندس قدرت، ڪاريگري ۽ ڪرم تي انسان جو روح قربان ٿئي ٿو.
تمام چڱيءَ طرح ڪيو هو، تنهنڪري ئي قدرت جا نظارا اهڙي دلچسپ نموني ۾ بيان ڪيا اٿس، جو سنڌ جو ٻيو ڪو بہ شاعر پنهنجي ڪلام ۾ اهڙي فطرت نگاري ڏيکاري نہ سگهيو آهي. شاهه صاحب جهنگن، جبلن، ماٿرين ۽ ميدانن جا جي گشت ڪيا هئا، سي کيس فطرت جي اڀياس جي ڪشش ئي ڪرايا هئا.
سر سارنگ ۾ برساتي نظاري جو بيان کنيو اٿس، ته سادن سودن لفظن ۾ پيش ڪري چڪو آهي. هارين ۽ مالدارن کي برسات جو انتظار، تاڙي جو توارڻ ۽ سنگهارن کي پيٽ ۾ ساهه پوڻ، ڪڪرن جا ڪارا ويس، وڄ جا چمڪا، گوڙ جا دهل دماما، ٿر بر پلر جي پاڻيءَ سان ٽمٽار ٿي وڃن، هارين جو آباديءَ کي لڳي وڃڻ، ڏيهه ۾ سک ۽ سڪار پيدا ٿيڻ. اسر مارئيءَ ۾ ڀٽن ۽ ميدانن تي برسات جا پيدا ڪيل نظارا، نهايت دلڪش عبادت ۾ بيان ڪيا اٿس. سر کنڀات ۾ چنڊ ۽ چانڊوڪيءَ کي ڳايو اٿس. سر ساموندي ۾ سمنڊ جو قدرتي نظام اهڙو بيان ڪيو اٿس، جو ڄڻڪ اکين سان نظارا پيا ڏسجن. سر سهڻيءَ ۾ درياءَ جون موجون ۽ ڪنن جا ڪڙڪا، سر آبري معذوري، ديسي، ڪوهياري ۽ حسيني ۾ جبلن ۽ ڪوهستان جي تصوير، سر ڪاموڏ ۾ ڍنڍن ۽ ڍورن جي رونق، سر ڪارايل ۾ ڪونجن جون قطارون ۽ ٻچن جي پياس، سر بسنت ۾ وڻن جا پراڻا پن ڇڻڻ ۽ ساوا ويس ڍڪڻ.
انساني طبيعتن جو اڀياس ۽ سيرت نگاري:
شاهه صاحب انسان انسان ذات جي طبيعتن جو اڀياس بہ بلڪل ڳوڙهي طرح ڪيو هو، انهيءَ ڪري هر نموني جي انسان جي سيرت پنهنجن سادن ۽ سليس لفظن ۾ اهڙي چٽي اٿس، جو ڄڻڪ ايامن جا گذريل انسان اکين اڳيان اچيو بيهن. سامين ۽ سنياسين جي سيرت بيان ٿو ڪري ته گويا پاڻ ئي سچو پچو جوڳي آهي. سهڻيءَ جي فلڪ ۽ جرئت، سسئي جو ڪلهي ڦاٽو ڪنجرو ۽ رائي ۾ پير رت ٿيئڻ، مومل جي شاهاڻي ڇنڊ ڦوڪ ۽ عيش مزاجي، ليلان جي ڳهيلائي ۽ پڇتاءُ، مارئي جي لاک وتي لوئي ۽ ٿر جي ٿڌي واري، گنڌڙيءَ جي خوش نصيبي ۽ مهاڻن جون موجون، ڪلاجيءَ جو ڪن ۽ گهاتن جي بي ڌڙڪائي،آهيڙين ۾ شڪار جي چالاڪي ۽ ڪتن جي سچائي وغيره وغيره. هستين جي سيرت نگاري جهڙي شاهه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ ڏيکاري آهي. تهڙي اڄ تائين سنڌ جو ڪو ٻيو شاعر ڏيکاري نہ سگهيو آهي.
بيت:
”دهشت ڌوم دريا ۾، جت ڪڙڪا ڪن ڪري،
ٻڇل ٻانڊي ۾ لهوريون لوڌا ڏين،
سناور ساميا، جت سيڻاهيا نہ سنڍين،
ويريون واٽ نہ ڏين، ساهڙ سير لنگهائين.“
مٿئين بيت ۾، شاهه صاحب اول درياءَ جو فطرتي نظارو ڏيکاري ٿو، ته ”درياءُ ڦوڪيو پيو وهي. ڪنن ۾ پاڻيءَ جا ڪڙڪا پيا پون، وڏا وڏا بنڊ بہ پاڻيءَ جي تکائيءَ ڪري هيٺ مٿي ٿيندا لڙهندا وڃن ٿا.“ انهن ٻن سٽن ۾ ساهه صاحب گويا درياءَ جي تصوير نهايت چٽائيءَ سان ڏيکاري آهي.
هاڻي اچي ٿو سيرت تي؛ ”ساندارن ترڻ وارا تارو ماڻهو، جن کي درياءَ جو ڪو ڀئو نہ هوندو آهي، سي بہ درياءَ ۾ گهڙڻ لاءِ ڇاتي نہ پي جهلي سگهيا، مگر سهڻي جي فلڪ ۽ سڪ ڀريل جرئت ڏسو؛ جو ” پياري ساهڙ تون مدد گار ٿج.“ اهي لفظ، چئي دلو پيٽ جي هيٺان ڏئي ڌوڪي پئي درياءَ ۾.“
بيت:
پير کنيائيون پر ۾، پيارين پهون،
سنجن سالڪن تي؛ وڏيءَ وير رهون،
پايو جر جندن ۾، ڪوٽان ڪن ڪهون،
ڏينهان ڏينهن نئون، مونکي ورهه ويڙهيچن جو.
”برسات نہ هئڻ جي حالت ۾ ٿر جا ماڻهو پوٺن ۾ کوٽيل کوهن تي ٻڪرين کي پاڻي پياريندا آهن. اهي کوهه، ساٺيڪا يعني سٺ گز کن هيٺ (تمام اونها) هوندا آهن. جوان ڇوڪريون يا زالون صبح جو سوير پاڻي ڪڍڻ وينديون آهن ۽ جنڊ جهڙيون ڳريون چڙهيون شوق سان ڊوڙون پائي انهن کوهن مان پاڻي سان ڀري ڇڪي ڀاهر پيون ڪڍنديون آهن. انهن ساهيڙين ۽ عزيزن جي اڪير مون ئي نئين سج، نئين دل ۾ پيدا پيئي ٿئي.“
مٿئين بيت ۾ شاهه صاحب لفظ ٿورا ۽ سادا ڪم آندا آهن، پر انهن ٿورڙن ۽ سادن لفظن ۾ مارئي ۽ ان جي ساهيڙين جي سيرت جو نقشو تمام ڪشسادو ۽ دلچسپ چٽي وڃي پار پيو آهي. فطرت نگاري ۽ سيرت نگاري جي مثالن جي شاهه صاحب جي ڪلام ۾ ڪمي ئي ڪانهي. فقط غور سان سندن ڪلام کي مطالع ڪرڻ جي ضرورت آهي.
ديس جي رسمن رواجن جو اڀياس:
سنڌ ديس جي اهڙي ڪا قوم ڪانه هئي، اهڙو ڪو بہ ڌنڌو ۽ رسم رواج نہ هو؛ جنهن جو شاهه صاحب غور جي نظر سان اڀياس نہ ڪيو هجي ۽ انهيءَ ڌنڌي يا رسم رواج مان روحاني سبق نہ پرايا هجنس.
صراف، وينجهر، سونارا، لوهار، رنگريز، ڪوري، ڪاسائي، ڪتيندڙ، واڳيندڙ، ڪاتب، درزي، گتيوال، سوداگر، ملاح، موالي، مهاڻا، مڇي وڪڻندڙ، پکين جو شڪار ڪندڙ، جهنگ جي جانورنجو شڪار ڪندڙ، زنانيون رسمون ۽ رواج، مطلب ته شاهه صاحب جي ڪلام ۾ اهي نڪتا ڏسي کيس ”هر فن مولا“ سڏجي، ته وڌاءُ نہ اهي، حالانڪه هو فقيرن ۾ بہ سچو فقير هو. نموني خاطر فقط ٻہ ٽي مثال هيٺ ڏجن ٿا:
”ڪاتب لکي جئي، لايو لام الف سين،
اسان سڄڻ ٿئن، رهيوآهي روح ۾.“
جن ڏينهن ڇاپخانه ڪين هئا، تن ڏينهن سڀ ڪتاب ڪاتب پنهنجن هٿن سان لکندا هئا. عربي صورتخطيءَ ۾ ڪتاب ’ل‘ سان ’الف‘ هن طرح ملائي لکندا هئا: ”لا“ (ه)
انهن ٻن اکرن جي ملاوت اهڙي ٿيو وڃي، جو ڪوبہ سنڌو وچ ۾ نٿ ٿو اچي. ’روح‘ ۽ ’رب‘ جي ملاوت هڪڙي غير محسوس حالت آهي، پر ڪاتب جي ’ل‘ ۽ ’الف‘ جي ملاوت جو مثال انهيءَ غير محسوس حالت کي ’محسوس‘ بڻائي ڏيکاريو.
انهيءَ مان ثابت ٿيو، ته شاهه صاحب هوشيار پڙهيل ماڻهو هو. جنهنڪري ڪاتب جي ڌنڌي کي باريڪه نظر سان ڏسي ان مان روحاني سبق حاصل ڪيو اٿس.
”ڇنن توءِ م ڇن، پاءِ ’اميري‘ ان سان.“
مٿئين بيت ۾ شاهه صاحب ڪورين جي ڌنڌي مان سبق پرايو آهي. جڏهن اڏي ۾ ويهي اڻندي ڪا تند ٽٽي پوندي آهي، تڏهن ڪوري چپٽيءَ سان اهي ٽٽل تندون ڳنڍي، پنهنجي اڻاوت ۾ لڳو رهندو آهي. اهڙيءَ ڳنڍ کي سڏبو آهي ’اميري‘
شاهه صاحب جيڪڏهن ڪورين جي اُڻاوت جو ڪم غور سان نہ جاچي ها ته جيڪر اهو عجيب روحاني سبق اهڙي اڻ لڀ مثال سان ڪيئن بيان ڪري سگهي ها.
”رچي جي ’ريٽو‘ ٿيا، ڪين اٻاٽجن اوءِ،
کنڀ نہ کاري تنهن کي، جو ”هالاري“ هوءِ،
توڻي ڌوٻي ڌوءِ ته بہ لالائي نہ لهي.“
هن ڪلام ۾ شاهه صاحب رنگريزن جي هنر جاچڻ مان سبق پرايو آهي. جئن هن وقت ”گهوٽ“ ڪنوارين جي طرفان قيمتي لونگيون ۽ عمدا رومان پاکر طرح پهريندا آهن، تئن اڳي ”گهوٽ“ کي ”ريٽو“ سان ڍڪيندا هئا،جو فنگريز اڻ ڦٽندڙ ڳاڙهي رنگ ۾ رکيندا هئا، سچي مڃٺ ۾ رکيل مليريا ٻئي ڪپڙي کي رنگريز ”هالاري“ سڏيندا هئا. هالاري رڱيل ڪپڙو سوکڙين طرح ڪم ايندو هو، ”ريٽو“ ۽ ”هالاري“ ڪپڙو ڦاٽڻ ڦاٽيو ويندو هو، پر ان جو رنگ توڙ تائين ڪين ڦٽندو هو. شاهه صاحب رنگريزن جي انهيءَ سبق مان هي سبق ٿو سمجهائي ته ”سچي سڪ وارن جو حقيقي عشق ڪهڙين بہ تڪليفن ۽ جاکوڙن پيش اچڻ ڪري دل جي فرهيءَ تان ڊهي نٿو سگهي.
”پوڄا ڏٺم پير، ڍڪڻ مٿي ڍول جا؛
مون ڀائيو تنهنوير، ڪوجهي ڪندو پرتڙي.“
هندن خواهه ڪن مسلمانن ۾ قديم رواج هو، ته شاڪيءَ وقت گهوٽ کي لت سان ڍڪڻ ڀڃائيندا هئا، (اڃان بہ ڪن هندن ۾ اهو رواج آهي). جيڪڏهن گهوٽ جو پير ڍڪڻ تي سولو اچي پيو ۽ هڪڙيئي داڦوڙي سن ڍڪڻ پرزا پرزا ٿي پيو، ته گهوٽ ۽ ڪنوار جي عاقبت چڱي سمجهندا هئا، پر جيڪڏهن پير پوري طرح نہ آيو، ته بدسوڻ سمجهيو ويندو هو. ليلان چنيسر جي رسامي وقت چوي ٿي، ته جڏهن چنيسر سان منهنجي شادي ٿي ٿئي، تڏهن ئي مون کي چنيسر جو پير ڍڪڻ تي پورو آيل نظر ڪو نہ آيو. ان وقت ئي منهنجي دل ۾ کڙڪو پيدا ٿيو، ته چنيسر مون سان چڱي توڙ ڪين نڀائيندو.
شاهه صاحب جي باريڪه بين نظر کي آفرين آهي، جنهن کان ڍڪڻ ڀڃائڻ جهڙي زناني رسم بہ گسي نہ سگهي آهي.
جدت ۽ بلند خيالي:
شاعر خداداد لياقت سان ڪابہ نئين طرز يا مضمون ادا ڪرڻ جو نئون نمونو پيدا ڪري، تنهن لياقت کي چئجي ”جدت“ يا ”ايجاد“ ڪلام جي طرز ۽ مضمون جي ادائگيءَ ۾ نئون نمونو پيدا ڪرڻ انهيءَ فطرتي شاعر جو ڪم آهي، جو همه صفت موصوف هوندو. سنڌ جي شاعرن ۾ شاهه صاحب پهريون ئي شاعر آهي، جنهن پنهنجو ڪلام نئين طرز تي ٺاهي تيار ڪيو ۽ پنهنجا مضمون نرالي نموني ۾ ادا ڪيا آهن. ڏوهيڙن جو نمونو سڌارڻ، وائيءَ ۽ ڪافيءَ جو سنڌي ٻولي ۾ بنياد وجهڻ، سنڌي ٻوليءَ جي شعر کي هندستان جي راڳن ۽ راڳڻين موجب ڳائڻ جو رواج پيدا ڪرڻ؛ پراڻن قصن ۽ آکاڻين جا چونڊ ڀاڱا وٺي، انهن کي روحاني رنگ ۾ بيان ڪرڻ؛ هر قسم جي ڌنڌي ۽ رسم رواج مان روحاني سبق سمجهائڻ اهڙيون سڀ نيون نيون ڳالهيون شاهه صاحب سنڌي شاعريءَ ۾ پيدا ڪيون.
شاهه صاحب جي طبيعت ۾ خدا تعاليٰ نہ رڳو ”جدت“ جو مادو رکيو هو؛ پر منجهس خيال بہ نهايت بلند ۽ اعليٰ سمايائين. ڪهڙي بہ سادي شيءِ بابت سادن لفظن ۾ شاهه صاحب اهڙا اهڙا بلند خيال ظاهر ڪيا آهن. ”يڪ مشت“ نمونه خروار“ وانر هت هڪ ئي مثال ڪافي آهي.
”پاڇاهي نہ پاڙيان، سرتيون سئيءَ ساڻ؛
ڍڪي اگهاڙن کي؛ ڪين ڍڪيائين پاڻ،
ٻيهر ڄاپي ڄاڻ، ابر جي اوصاف کي.“
ڪپڙن سبڻ جي سئي ڪنهن نہ ڏٺي هوندي؟ پر ان سئيءَ مان سبق پرائڻ ڏانهن ڪنهن جو خيال ئي ڪونه ڊوڙندو اهي.
شاهه صاحب مارئيءَ جي زبان م چوي ٿو ته ” منهنجيون“ سرتيون، جا سئي ڪتب آنين ٿيون تنهن سان ڪنهن بادشاهيءَ کي برابر ڪري نٿي سمجهان؛ ڇاڪاڻ جو کيس پنهنجي پاڻ ڍڪڻ جي پرواهه ئي ڪانهي، ته بہ ڪپڙا سبيو بين اگهاڙن کي پيئي ڍڪي. اي انسان ! تون پاڻ ماري پوءِ جيئرو رهندين، تڏهن انهيءَ ننڍڙي سئيءَ جون وصفون پروڙي سگهندين.“
ڇا لڳي سئي، ته ڇا ان بابت شاهه صاحب جي بلند خيالي!
سوز ۽ اثر
”سوز“ آهي دل جو درد. شعر اهي، شاعر جي دل جي اندروني تصوير يا هنئين جو پاڻي. جيتري قدر شاعر جي دل ۾ درد هوندو، اوتري قدر سندس ڪلام ۾ سوز نہ آهي، جيترو شاهه صاحب جي ڪلام ۾ آهي. صديون گذري ويون آهن، ته بہ شاهه صاحب جي ڪلام ۾ سوز تازو ئي تازو رکيو آهي.
شاهه صاحب جنهن طرز ۽ طريقي سان پنهنجو ڪلام پاڻڳايو هو، سا طرز ۽ طريقو اڄ تائين ڀٽائي جي فقيرن وٽ موجود آهن. شاهه صاحب جي ڪلام جي سوز جي پروڙ تڏهن پوي ٿي، جڏهن هيڪر ڀٽائي جي فقيرن جي واتان شاهه جو ڪلام سڻجي ٿو، جنهن انسان کي خدا تعاليٰ جي طرف جو ڌيان ۽ سڪ هوندي، يا مجازي عشق جي لهر من ۾ هونديس، يا ڪن پيارن عزيزن جو وڇوڙو لڳل هوندس، سو جڏهن بہ شاهه جو سوز ڀريل ڪلام ٻڌندو، تڏهن ان جي ظاهري حالت اڻ پڇيو مٽجي ويندي. فقير طبع انسانن کي ته شاهه صاحب جي ڪلام ٻڌڻ وقت حال ۽ وجد ۾ ڦٿڪندو ڏسبو آهي.
سنڌ ۾ جيترو شاهه صاحب جي ڪلام جو اثر آهي، اوترو ٻئي ڪنهن بہ شاعر جي ڪلام جو اثر نہ آهي. شهرن ۾، ٻهراڙين ۾ بلڪه بنين ۽ جهنگن ۾ بہ شاهه صاحب جي ڪلام جون تنوارون ٻڌبيون آهن.
شاهه صاحب جي ڪلام ۾ فصاحت ۽ بلاغت
(الف) فصاحت ۽ فلاغت جي وصف:
ڪلام ۾ عام فهم ۽ نزاڪت دار ٻولي ڪم آڻڻ، لفظن جي باقاعدي جڙت ۽ ساڳيو مطلب جدا جدا لفظن ۾ بيان ڪرڻ کي چئجي فصاحت. شاهه صاحب اهري بولي پنهنجي ڪلام ۾ ڪم آندي آهي. جو سنڌ جو سڀڪو ماڻهو آسانيءَ سان سمجهيو سگهي ٿو. ڪلام ۾ نزاڪت ۽ لسائي وري اهڙي رکيل آهن،جو ڪيترا بہ ڀيرا ڪلام پڙهبو ته ڀيري ڀيري سان نئون لطف پيو حاصل ٿيندو. سنڌ جا شاعر هيءَ قابليت شاهه صاحب جي ڪلام مان ئي سکيا اهن، جو شعر جي هر هڪ مصرع ۾ ساڳئي آواز سان شروع ٿيندڙ لفظن جون قطارون لڳيون بيٺيون آهن. مثال:
”سنهيءَ سئيءَ سبيو، مون ماروءَ سين ساهه؛
ويٺي ساريان سومرا، گولاڙا ۽ گاهه؛
هنيون منهنجو هت ٿيو، هت مٽي ءَ ڪوٽ ۾.“
پکن منجهه پساهه، قالب آهي ڪوٽ ۾.“
لفظن جي جڙاءَ بنسبت شاهه صاحب جو ڪلام اهڙو پختو آهي؛ جو سنڌي ٻوليءَ جي گرامر جا اصول ئي شاهه جي ٻوليءَ کي مثال طور اڳيان رکي پوءِ ٺاهيا ويا آهن.
ساڳيو مطلب جدا جدا لفظن ۾ ادا ڪرڻ ته شاهه صاحب جي ڪامل ذهن جو ئي شيوو هو. ”روح“ ۽ ”رب“ جي تعلق کي ڪٿي سهڻي ۽ ميهار جو لباس ڍڪايو اٿس، ته ڪٿي گنڌريءَ ۽ ڄام تماچيڙ جو، ڪٿي سمنڊ جهاڳيندڙ سوداگرن ۽ سندن وفادار زالن جو پوش پهرايو اٿس، ته ڪٿي مڱڻهار ۽ سپڙ سخيءَ جو وغيره وغيره. شاهه صاحڀ هڪڙيءَ هڪڙيءَ شيءِ کي جدا جدا نالن ۾ بيان ڪرڻ جو ڪارستان هو. مثلا وڏڦڙو مينهن وسڻ، اگوندرو آب وسڻ، جهڙن جي جهونگار، سارنگ جي طرفان سار لهڻ، صراحيون پلٽڻ، بادل، وسڻ، جهڙ ڦڙ جو جهات ڏيڻ وغيره. لفظ فقط ”برسات پوڻ“ بابت ڪم آندا اٿس.
چانگو، ليڙو، ميو، ڪرهو، ڪنواٽ، ناقو، گئونرو، ڏاگهو، مهري، بردو وغيره نالا هڪڙي ”اٺ“ لفظ جي بدران ڪم آندا اٿس.
جنبور، ڪارائل، سگ موتيڙو، ڪلاب اها نالا ”ڪتي“ لاءِ ڪم آندا اٿس.
لفظن جي اهڙي ملاوت ڪرڻ، جو ڪنهن شيءِ جو لڪل گڻ بہ تمام پڌرو نظر اچي، يا سادي سودي لفظ کان سندس رواجي معنيٰ کسي ان کي ٻي اعليٰ درجي جي معنيٰ ڏيڻ کي چئجي ”بلاغت“ بلاغت جي معنيٰ آهي، سادن لفظن کي معنيٰ بنسبت اعليٰ درجي تي پهچائڻ. مثال:
”پايو جر ’جنڊن‘ ۾ ڪوڏان ڪن ڪهون.“
(سر مارئي)
”جنڊ“ لفظ جي رواجي معنيٰ آهي، پٿر جي چڪي، جا ان پيهڻ جي ڪم ايندي آهي. پر مٿئين ڪلام ۾ شاهه صاحب ”جنڊ“ لفظ مان سندس رواجي سادي سودي معنيٰ نہ ورتي آهي، بلڪه ”جنڊ“ جي معنيٰ ورتي اٿس ”پاڻيءَ سان ڀريل ڪوس يا چڙهي.“ جنڊ کي انهيءَ نئين معنيٰ ڏيڻ ڪري پڙهندڙن کي هڪدم ذهن نشين ٿيو وڃي، ته پاڻيءَ سان ڀريل ڪوس؛ شڪل ۾ گول ۽ وزن ۾ تمام ڳرا ٿين ٿا، اهڙن ڳرن ڪوسن کي خوشيءَ سان ڊوڙون پائي انهن کوهن مان چڪي ڪڍڻ مان ذهن ۾ اچيو وڃي ته مارئي جون ساهيڙيون ڏاڍيون جفاڪش ۽ خوش گذاريندڙ هيون.
شاهه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ انيڪ تشبيهون ڪم آنديون آهن، جن مان ٻہ ٽي مثال هت ڏهن ٿا:
” سور! ۾ وڌي ڌوڻ، آءُ آهيان اڳيهي ڪاهري،
جا پر پاڻيءَ لوڻ، سا پر منهنجي جندڙي.“
سسئيءَ جو اندر وڇوڙي جي درد ۾ ڪهڙيءَ طرح ڳري رهيو هو، سا ڳالهه ٻڌندڙن جي ذهن تي پورو اثر ڪري نٿي سگهي ؛ پر شاهه صاهب ”پاڻيءَ ۾ لوڻ پوڻ“ جي حالت سان جڏهن ڀيٽ ڪري ٿو ڏيکاري، تڏهن ٻڌندڙن جي ذهن تي آسانيءَ سان اثر ٿي سگهي ٿو ته سسئي جو اندر ڪهڙيءَ طرح درد ۾ ڳرندو ٿي ويو.
”ڪڙو مجهه ڪڙي، جئن لهار لپيٽيو،
منهنجو جيءُ جڙي، سپيريان سوگهو ڪيو.“
عاشق جو جيءُ معشوق سان ڪهڙيءُ طرح ڳنڍيل آهي، سا ڳالهه ٻڌندڙن کي چڱيءَ طرح تڏهن ذهن هشين ٿئي ٿي، جڏهن ان کي لهار جي ڪڙو ڪڙي ۾ ڳنڍڻ سان تشبيهه ڏني ويئي آهي.
” جر ۾ سپون، جئن آهن ابر آسري؛
جئن ڪونجون سارين روهه کي، مون تن اندر تئن؛
ڪوٺين وهان ڪئن؟ جي نطربندياڻي نہ هئان.“
مارئي کي پنهنجن عزيزن سان ملڻ جي سڪ ۽ انتظار ڪيتري قدر هو تنهن کي زوردار نموني ۾ ظاهر ڪرڻ لاءِ شاهه صاحب ان جي ڀيٽ ٻن شين سان ڪئي آهي، جن جو انتظار ۽ سڪ عام طرح مشهور آهي: هڪڙي سپ، جا برسات جي بوند جهٽڻ لاءِ وات ڦاڙيو سمنڊ جي سطح تي پيئي ترندي آهي، جڏهن برسات جي ڦڙي وات ۾ پوندي اٿس، تڏهن وڃي تر وٺندي آهي، ٻي ڪونج جا پنهنجا ٻچا جبل ۾ ڇڏي چوڳي لاءِ ڏورانهن ملڪن ۾ وڃيو نڪرندي اهي ۽ تيستائين پئي دانهون ڪندي آهي، جيستائين وري وڃي پنهنجي ٻچن کي ڏسندي آهي.
مٿين مثالن مان هيءَ ڳالهه بہ معلوم ڪرڻ گهرجي ته شاهه صاحب جن شين سان تشبيهون ڏنيون آهن سي سڀ اهڙيون آهن جي سنڌ ديس جي ماڻهن کي چڱيءَ طرح معلوم آهن جهڙوڪ: لوڻ جو پاڻيءَ م ڳرڻ، لوهار جو ڪڙو ڪڙي ۾ ملائڻ، سپ جو بوند لاءِ انتظار، ڪونجن جو ٻچن لاءِ ڪرڪڻ.
اڄ ڪلهه جا شاعر اڪٿر ڪري ايراني شاعرن جي پيروي ڪندا آهن ۽ اهڙيون تشبيهون ڪم آڻيندا آهن، جن جو سنڌ ديس سان لاڳاپو ئي نہ هوندو آهي. مثلاًش ”عاشق“ کي ”بلبل“ سان، معشوق جي اکين کي ”نرگس“ سان“ ”قد“ کي ”سرو“ ۽ ”شمشاد“ سان وغيره وغيره. اهو دستور ديسي ٻوليءَ لاءِ سينگار نہ ليکبو.
استعارا:
هونءُ ته اسين پنهنجي روزمره جي گفتگو ۾ استعارا آل جال پيا ڪم آڻيون، پر پنهنجي ڪنهن روحاني اخلاقي، عاشقاني وغيره ڪلام ۾ سهڻا استعارا ڪم آڻڻ فصيه ۽ بليغ شاعرن جو ڪم آهي. ڇاڪاڻ جو اهڙن ڪلامن ۾ لفظن کي اڌاري معنيٰ وٺي ڏيڻ وقت سببن ۽ حالتن کي ٺهڪائي ڦهڪائي بيهارن ڏکيو ذهني ڪم آهي.
جئن دنيا جا سڀ مذهبي ۽ روحاني ڪلام استعارن سان تمٽار آهن، ٿيئن شاهه صاحب جو ڪلام بہ عجيب عجيب ۽ دلچسپ استعارن سان ڀرپور آهي.
شاهه صاحب ايراني شاعرن جي استعارن جو نقل نہ ڪيو آهي. پر سڀ پنهنجا ۽ ديس سان تعلق رکندڙ استعارا ڪم آندا اٿس. ٻہ ٽي مثال هيٺ ڏجن ٿا:
”ماڻڪ“ مٽ سندوم، انوداهيءَ ۾ سوجهرو؛
حشر ويل حساب ۾ ڇڏي نا ويندوم.“
”ماڻڪ“ لفظ جي اصلوڪي معنيٰ آهي ”هيرو“ جو جبلن ۽ کاڻين مان لڀندو آهي. پر ڪلام جي عبادت مان اسين پڪ سان چئي سگهون ٿا. ته اتي ”ماڻڪ“ لفظ مان سندس حقيقي عنيٰ ورتل نہ آهي، ڇاڪاڻ جو جبلن مان لڌل هيرو اونداهي ۾ برابر چمڪي ٿو، پر مرڻ کان پوءِ انسان سان گڏجي نہ هلندو، نڪا ان ۾ ايڏي طاقت آهي، جو آخرت ۾ پاڻ ڀيڙو ڪري سگهندو.
”ماڻڪ“ لفظ کي شاهه صاحب اتي اڌاري معنيٰ وٺي ڏني آهي ”زبردستي روحاني هستي“ پوءِ اها ”روحاني زبردست هستي“ خود ”رب جي پاڪ ذات“ چئجي يا ”شافع الامت صلعم جي پاڪ هستي“.
ڪهڙن سببن ۽ حالتن جي ڪري اهو استعارو ڪم آندو ويو آهي؟
جئن هيرو اونداهيءَ ۾ سوجهرو ڪندو آهي، تئن معشوق حقيقي ”عدم“ جي اونداهه مان ”وجود“ جو سوجهرو بڻايو؛ بي ايماني جي اوندهه کي ايمان جو نور سان دفع ڪيو ۽ آخر ۾ بہ جيڪي ٿيندو، سو انهيءَ پاڪ هستيءَ جي سوجهري ۾.
”مند ٿي منڊل وڄيا، تاڙي ڪئي تنوار،
هارين هر سنباهيا؛ سرها ٿيا سنگهار،
اڄ منهنجي يار، وسڻ جا ويس ڪيا.“
مٿين مثال ۾ استعاره طرح شاهه صاحب ”منڊل“ لفظ جي معنيٰ ورتي آهي آسماني گوڙ؛ جا برسات وقت پوندي. هونءِ ”منڊل“ لفظ جي حقيقي يا اصلوڪي مقرر ٿيل معنيٰ آهي مشهور ساز جنهن تي ڳائبو آهي.
لڳم ٻاڻ ٻروچ جو، ڪرها ٿيا قزاق؛
ان کي جا اٺن کي، سامين پوءِ م ماڪ،
اکڙين خوراڪ، پسڻ پرڏيهين جو.“
”ٻاڻ“ لفظ جي معنيٰ شاهه صاحب استعاره طرح ورتي آهي ”نينهن“ يا ”عشق“.
لفظي صنعتون:
شاهه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ گهڻيئي لفظي صنعتون ڪم آنديون آهن، هت ٻہ ٽي مثال ڏجن ٿا:
(1) صنعت تجنيس حرفي:
”تجنيس“ جي معنى آهي هم جنس لفظ ڪم آڻڻ. هم جنس لفظن جا ڪيترائي نمونا آهن:
(1) ساڳئي آواز سان شروع ٿيندڙ لفظ هڪٻئي جي ڀرسان رکڻ.
”ناڻي ناه ڪڪوه؛ ڪي ملهه مهانگو منڌ،
سنباهج سيد چئي، ڪاٽڻ ڪارڻ ڪنڌ،
هي تنهن جو هنڌ، ماتن پاس مرن جي.“
پهريان ٻہ لفظ ”ن“ جي شروعات وارا وري ٻہ لفظ ”ڪ“ وارا، وري ٽي لفظ ”م“ وارا؛ وري ٻہ لفظ ”س“ وارا، وري ٽي لفظ ”ڪ“ وارا وغيره. اها آهي تجنيس حرفي.
(2) بہ هم جنس لفظ ڪم آڻڻ، جي صورتخطيءَ ۾ هوبهو هڪجهڙا هجن، پر معنى ۾ ڌار ڌار هجن، انهيءَ صنعت کي تجنيس تام چوندا آهن. تجنيس تام جي لفظ معنى آهي پورا پورا هم جنس لفظ ڪم آڻڻ مثال:
”جتن ڪج جتن جو آيا ڪي ايندا،
وٺي پنهون پنهنجو وٽان تو ويندا،
دم نہ دميندا، سڌاريندا ساڻيہ ڏي.“
جتن = ڌيان (2) جتن = جت.
ور ۾ ڪونهي ور، ڏيرن ور وڏو ڪيو.
نهاريندس نڪڻي، بوتن ڪارڻ بر.....“
(1) ور = مڙس، ڀتار، (2) ور = ڏنگ، ڏنگائي، (3) ور = ڦيرو، پنڌ جو چڪر.
تجنيس تام واري صنعت شاه صاحب جي ڪلام ۾ گهڻي قدر آيل آهي.
”هلندي هارهو مڻي گسان ڪين گسان“
اهو تجنيس ناقص جو مٿال آهي.
”رڃن ۾ رڙ ٿي، ڪر ڪرڪي ڪونج،
نعرو منجهه نڪونج، ايءَ تان آه عشق جي.“
اهو تجنيس زائد جو مثال.
صنعت تضاد:
ٻه برخلاف معنائن وارا لفط هڪٻئي جي ڀرسان ڪم آڻڻ کي صنعت تضاد چئبو آهي. مثال:
(1) مٺو مٺيان گهڻو، ڪڙو ناه ڪلام“.
”مٺو“ ۽ ”ڪڙو“ هڪٻئي کان برخلاف معنائن وارا لفظ (ضد) آهن.
(2) هونديان هوت پري، اوڏو آهه اڻ هوند کي،
”هوند“ ۽ ”اَڻ هوندو“ هڪٻئي جا ضد آهن.
نڪا ابتدا عبد جي، نڪي انتها،
جن سين تو سپرين، سي وڃڻ کي ويا.
”ابتدا = شرعات، ”انتها“= پڇاڙي. اهي لفظ پاڻ ۾ ضد آهن، صنعت تضاد بہ شاه صاحب جي ڪلام ۾ گهڻي قدر آيل آهي.
معنوي صنعتون:
لفظن جي معنائن ۾ نزاڪت رکڻ کي چئبو آهي، صنعت معنوي، شاه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ جيئن لفظي صنعتون ڪم آنديون آهن، تئن معنوي صنعتون بہ عمديون عمديون ڪم آنديون اٿس. ٻہ ٽي مثال هت ڏجن ٿا:
صنعت حسن التعيل:
ڪنهن بہ حقيقت جو مشهور سبب ڪو ٻيو هجي، پر شارع پنهنجي ڪلام ۾ انهيءَ حقيقي لاءِ ڪو سهڻو خيالي سبب پيش ڪري ته ان کي چئجي حسن التعليل. اها صنعت عبارت جي لفظن مان ڪين پروڙبي آهي، پر عبارت جي معنى مان پروڙبي آهي.
مثال:
(1) ”اداڙي ٻانڌڻ، توکي ڪڙهان ڪ پاڻ کي،
سوڌا خبر سڄڻين، تو ڪا تڙ آندي؟
تون پاتار ۾ پانڌي، اسان پنڌ پرين ڏي.“
سهڻي گهڙي جي وسيلي ميهار ڏي ترندي وڇي ٿي، ته ڪو بنڊ درياءَ جي سير مان ترندو اچي ٿو. ان بنڊ کي دريياءَ مان ڪڍي، ڪناري تي ڦٽو نہ ڪرڻ لاءِ سهڻيءَ کي درحقيقت هيءَ سبب هو، جو سندس ڪو بہ واسطو بنڊ سان ڪونه هو. هن کي فقط پنهنجو پاڻ ميهار تائين پهچائڻو هو. پر سهڻي بنڊ سان همدردي نہ ڪئي، تنهنجي لاءِ شاعر عمدو خيالي سبب ڏئي ٿو، ته اي بنڊ! تو ميهار وٽان ڪو خيرعافيت جو پيغام مون لاءِ ڪونه آندو آهي، تنهن ڪري آءُ توکي ٻاهر ڪڍڻ جي همدردي نٿي ڪريان.،
ڏکا ڏونگر جا مرون، مر ٿا مون تي ڪن،
پوندا ڪين پربت تي، جنهنجا سڌر ٿا سڄڻ،
هوند نہ هت ٽرن، پر قرابت ڪم ڪيو.“
جبلن ۽ رڻ پٽن ۾ مرون انهيءَ ماڻهوءَ کي نقصان نہ رسائيندا اهن، جن وٽ مرن جي ڊيڄارڻ جهڙا هٿيار هوندا آهن، سسئي کي رڻ ۾ مرن نقصان نٿي رسايو، تنهن لاءِ شاعر هي سبب پيش ڪري ٿو، ته زبردست شخصيت سان سسئي جو سچو نينهن هو، تنهن نينهن جي دهشت سبب ڪو بہ مرون سسئي کي نقصان رسائڻ لاءِ ويجهو نہ ٿي اچي سگهيو.
شاهه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ طرحين طرحين نمونن سان صنعت حسن التعليل ڪم آندي.
صنعت ايهام:
ڪو بہ لفظ يا ڪا بہ عبارت اهڙي ڪم آڻڻ، جنهن جون ٻہ معنائون هجن. هڪي ويجهي ۽ ٻي پري. ٻڌندڙ يا پڙهندڙ جو خيال ويجهي معنى تي هڪدم وڃي پوندو، پر شاعر ۽ مصنف جي مراد هوندي ڏوراهين معنى، اهڙيءَ ڪاريگريءَ کي چئبو آهي صنعت ايهام. ايهام جي لفظي معنى آهي. ڪنهن کي وهم ۾ وجهڻ يا ويچار ۾ وجهي ڇڏڻ، مثال:
(1) ”جا هڙ اندر جي، ساهڙ ڏني ساه کي،
ساهڙ ڇڙي نہ ساه جي، ساهڙ ساهڙ ري.
ساهڙ ميڙ سميع، ته ساهڙ ڇڙي ساه جي.“
انهيءَ ڪلام ۾ ”ساهڙ“ لفظ ۾ ”ايهام“ رکيل آهي. پرهندڙ پئون سٽ ”ساهڙ“ لفظ جي معنى سمجهندو ”ميهار“ ڇاڪاڻ جو اها ويجهي معنى آهي ۽ ساري آکاڻيءَ سان ”ساهڙ“ (ميهار) جو لاڳاپو آهي. پر اتي ”ساهڙ“ لفظ جي معنى ”اها هڙ“ يا ”اها ڳنڍ“ بہ شاعر ڪم آندي آهي، جا ڏوراهين معنى آهي.
عبارتن ۾ شاه صاحب تمام گهڻي قدر صنعت ايهام ڪم آندي آهي. مثلاً جيڪي قصا ۽ آکاڻيون پنهنجي ڪلام ۾ ڪم آنديون اٿس. تن ۾ نالن ۽ لفطن جي ويجهي معنى آهي، ۽ اهي شخص ۽ ڳالهيون جن بابت جي قصا ۽ آکاڻيون ٺهيل آهن، پر ڏوراهين معنى آهي ”روح“ ۽ ”رب“ جو تعلق جو ناهن سان لاڳو حالتون.