سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/16
(1682ع – 1752ع)
”پيان پاڻي سندو زمزم، ڇڏيان احرام ات ڇوڙي
مديني مير وٽ مولا- مون کي پهچاءِ ڪنهن ٿوري.“
(مجموعه مولود)
مخدوم عبدالرئوف جنهن جا ٺاهيل مولد ساري سنڌ ۾ مشهور ۽ مقبول آهن، سو پراڻن هالن وارن ڀٽي بزرگن مان هو.
مخدوم عبدالرئوف پنهنجو سمورو شعر، مولودن ۽ مداحن ۾ چيو آهي، جي اڄ تائين ساري سنڌ ۾ مشهور آهن ۽ هر هنڌ ڳائڻ ۾ پيئيون اچن. هن بزرگ مولودن ۾ حضرت صلعم جن جي ساراه ۽ سڪ سان گڏ مديني منوره ۾ وفات ڪرڻ جي خواهش ته تمام گهڻي قدر ڏيکاري آهي. خدا تعالى سندس اها مراد بہ پوري ڪئي. هڪرو ڀيرو هو حج ڪري پنهنجي وطن موٽي آيو ۽ ٻئي ڀيري حج ڪرڻ ويو ته مدينہ منوره ۾ سنه 1161 هجري برابر 1752ع ۾ وفات ڪيائين.
مخدوم عبدالرئوف وفات ڪرڻ وقت ستر کن ورهن جو هو. کيس اولاد ڪونه هو.
(1) مولودن جو مضمون:
”مولود“ لفظ جي معنى آهي، اهو نظم، جنهن ۾ حضرت محمد صلعم جن جي ولادت جي خوشي ۽ ڏيکاريل هجي. مخدوم عبدالرئوف جي مولودن ۾ حضرت جن جي ولادت جي خوشي ۽ شان بہ ڏيکاريل آهي، پر گهڻي قدر حضرت جن جي ساراهه ۽ ساڻن سچي حب ۽ سندن زيارت لا3 سچي ۽ ڪامل سڪ ظاهر ڪيل آهي. ڪن ڪن مولودن ۾ حضرت جن جي پاڪ زندگيءَ جا ڪي واقعا بہ بيان ڪيل آهن، جهڙوڪ سندن شادي ۽ سندن معجزا، ڪن مولودن ۾ حضرت جن جي ڏهٽن حضرت امام حسن ۽ حضرت امام حسين رضي الله عنہ جن جو احوال ۽ ميدان ڪربلا جو ذڪر ٿيل آهي ۽ ڪن مولودن ۾ حضرت پيران پير دستگير جي ساراهه ۽ سندن دربار م التجائون ڪيل آهن. مخدوم صاحب جون ٻہ ٽي مداحون هٿ آيون آهن، تن ۾ حضرت نبي ڪريم صلعم جن جا معجزا ۽ روحاني نصيحتون ڏنل آهن. مضمون ڏيکارڻ خاطر ٻہ ٽي نمونا هيٺ ڏجن ٿا.
حضرت جن جي ولادت جي خوشي ۽ شان بابت:
ٿل- آيو محمد عربي نوري ٿيو نروار،
شمس قمر شرمايو.
(1) وڳي نوبت ناتيءَ ڄام جي چڙها چارئي يار،
دوارون دين وڌايو.
ساراهه ۽ سڪ بابت:
ٿل – مير معراج هلي دامن پاسي جهلي
مٿي عرش عظيم تي رقيبن ساڻ رکي
عاصي ”عبدالرئوف“ چئي سيد ساڻ هلي،
پيرانديءَ پرين رسول جي جنت جاءِ مل
هيٺئين مولود ۾ مخدوم صاحب مرحوم، اهو سارو رستو بيان ڪري ٿو، جو انهن ڏينهن حاجين کي اچڻ وڃڻ ۾ ڪم ايندو هو.
ٿل- منارا مير مرسل جا ڏسان شل ڏيهه سڀ ڏوري
هلي هالا مٽيان، ميسا، انڙپور کي ڇڏيا اوري
مٽيارين جي محابي کان گهيليو، مانجهو ڇڏان گهوري
ڪنگو ۽ ڪوٽڙي، کوکر، سنڊا سيريون ڇڏيان سوري
ننگر بندر ۽ باگاڻا، ڪراچيءَ کان وڃان ڪوري.
نظم جو نمونو:
مخدوم عبدالرئوف مرحوم جو جيڪو ڪلام آهي، سو سڀ مولود ۽ مداحون آهن. ڪافي ۽ مولود بناوت بنسبت هوبهو ساڳئي قسم جو نظم آهي. ٻنهي ۾ تفاوت هيءُ آهي:
(1) ڪافي ۾ مضمون صوفيانه ۽ عاشقانه ڪم ايندو آهي؛ مگر مولودن ۾ خاص طرح حضرت نبي ڪريم عليه الصلوات والسلام جن جي تعريف ۽ ان جي زيارت جي سڪ جو مضمون ڪتب ايندو آهي.
(2) ڪافين جي ڳائڻ جو ڍنگ نرالو آهي ۽ مولودن ڳائڻ جي طرز نرالي آهي.
(3) ڪافيون جدا جدا راڳن ۽ راڳڻين جي سرن سان موافق ڪري ڳائبيون آهن، مگر مولود عام طرح يڪي سر ۽ يڪي طرز تي ڳائبا آهن. ڪي ڪي مولودي ڪن مولودن کي جدا جدا راڳنين جي سرن سان موافق بڻائي ڳائيندا آهن.
(4) ڪافيون ڪنهن نہ ڪنهن ساز تي ڳائبيون آهن، جهڙوڪ: تنبورو، يڪتارو، ستار، سارنگي، سرندو، دلو، ڌڪر، پڪواز وغيره وغيره، پر مولود ڳائڻ ۾ ڪو بہ ساز ڪم نہ ايندو آهي، تنهن ڪري ئي عبادتگاهن ۾ چئبو آهي.
(5) ڪافي اڪيلو ماڻهو بہ ڳائي سگهي ٿو، مگر مولود هميشه اٺ ڏهه ڄڻا ٻن ٽولين ۾ ويهي، ڳائيندا آهن: هڪڙي ٽولي مولود جو ٿل يا مصرع چئي رهندي، ته ٻي ٽولي وري وراڻي ڏيندي ايندي.
(4) موزون ڪلام
اڳي ائين وسهڻ ۾ ايندو هو، ته موزون (علم عروض جي مقرر ڪيل وزنن تي ٺهيل) سنڌي ڪلام اول اول آخوند گل محمد مرحوم هالائي جو شايع ٿيل آهي، جنهن هجري 1273 برابر سنه 1857ع ۾ وفات ڪئي، پر ائين نہ آهي. سنڌ ۾ پهريون پهريون موزون سنڌي ڪلام جو عام توڙي خاص ماڻهن جي زبانن تي آيو، سو مخدوم عبدالرؤف جا مولود شريف ئي آهن. انهن موزون مولودن مان هڪڙو مولود مٿي ڏنو ويو آهي؛ جنهن جو ”ٿل“ آهي.
”منارا مير مرسل جا، ڏسان شل ڏيهه سڀ ڏوري.“ اهو مولود شريف ”بحر هزج مثمن سالم“ تي ٺهيل آهي.
ٿل- ڪري سينگار اڄ آيو، عجب اسرار بسم الله
1- سرهي سيج سينگاريو، عطر عنبير ڇٽڪاريو.
چئا چندن هيرا هاريو، عط هٻڪار بسم الله.
هيٺيون مولود شريف ”بحر رجز“ مثمن سالم تي ٺهيل آهي.
ٿل- محمد ڏسي من ٺاريان، جنهن لاءِ اڪندو آهيان.
سيد ڏسي لاهيان، جنهن لاءِ اڪندو آهيان.
هيٺيون مولود شريف ”بحر رمل“ مثمن محذوف تي ٺهيل آهي.
ٿل- دل کسي وئين دوست دلبر، چاه چشمن ناز سان
(مخدوم صاحب جي مولودن وارو ڪلام)