سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/23
حال وڃي ڪال جي ڪلي ٿيان ڪمال
شائق سدا شوق جا مور نہ مڱن مال
(ليلى مجنون)
ڪتاب مجنون ليلى جو مصنف خليفه ميان حاجي عبدالله نظاماڻي هو. سندس والد خليفه محمود صاحب عليه الرحمت ميان سرفراز ڪلهوڙي جي حڪومت وقت هڪ مشهور خدا رسيده بزرگ ٿي گذريو آهي. هو روهڙي واري پير صاحب پاڳاري جو ڪرامت وارو خليفو هو. اول هو وڏو زميندار ۽ امير هو، پوءِ جڏهن مرشدن جي فيض جي نظر مٿس ٿي، تڏهن اميري ڦٽي ڪري ڪامل فقير ٿي پيو ۽ ڪڇ، ڪاٺياواڙ، بمبئي ۽ اڀرندي آفريڪا وارا لکاپتي ماڻهو سندس مريد اچي ٿيا. سندس عاليشان درگاه ڳوٺ ڪڙيه گهنور تعلقو گوني ۾ آهي، جتي سال بسال ربيع الاول مهيني ۾ لڏو ميلو لڳندو آهي، جنهن تي سندن ڪڇ، ڪاٺياواڙ، بمبئي ۽ زنجبار وارا مريد هزارين روپيا اچي نذر ۽ خير خيراتن ۾ خرچ ڪندا آهن. خليفه محمود جو ڪتاب ”ملفوظات“ مشهور آهي، جنهن ۾ عجيب عجيب فقيرانه گفتا ۽ نڪتا لکيل آهجن. خليفه محمود کان پوءِ سندس جاءِ نشين پٽس خليفو ميان حاجي عبدالله ٿيو، جو ڪتاب مجنون و ليلى جو مصنف آهي. هن اهو ڪتاب هجري سنه 1208 برابر عيسوي سنه 1793 ۾ تصنيف ڪيو هو، جڏهن سنڌ ۾ ٽالپرن جي پهرين چوياري جي حڪومت هئي. هو هڪڙو عامل ۽ ڪامل فقير هو، ڪنون و ليلى جو قصو بہ ساروئي حقيقي عشق جي رنگ ۾ لکيو اٿس.
مضمون:
ڪتاب مجنون و ليلى ۾ مجنون جي آکاڻي سربستي ڏنل آهن، ۽ مصنف آکاڻيءَ جي وچ ۾ چپي چپي تي حقيقي عشق ۽ فقيريءَ جا راز بيان ڪندو ويو آهي. قصه هن طرح آهي ته، ”عربستان جي مڪہ شهر جي هڪڙي معزز سردار کي قيس نالي هڪڙو سڪيلڌو پٽ هو، جو اي ڪنهن استاد وٽ قران شريف جي تعليم پيو وٺندو هو. مصر ملڪ جو ڪو مسافر مڪي شريف ۾ آيو ۽ قيس سان ملاقات ڪندي ساڻس ليلى جي علمي شوق، سونهن سوڀيا ۽ خوش خلقي جو جوش جاڳائيندڙ ذڪر ڪيائين۔ قيس انهيءَ ذڪر سڻڻ ساڻ پرپٺ ليلى تي ڇڪن ٿي پيو ۽ چرين جهڙو حال ٿي پيس.
”ماڻهوءَ آيا مڪي جا مڙئي سي مڙي،
فرهي آهه فڪر جي ڪهڙ: قيس پڙهي،
قضا ڪم قادر جي پيس انگ اڙي.
چت چرئي جي ڳالهڙي ڪا جا آهه چڙهي،
ڪو چئي ديواني کي ديو پيو، ڪو چئي جن جسي؛
حقيقت هن حال جي ڪنهن کي ڪين ڏسي،
راسط سندي راز کي ٻيو تان ڪير رسي،
پاڻ منجهان نئي پاڻ ٿو پاڻيهي پاڻ پسي،
جت باه ٻري او جاءِ جلي خبر پاڙي پوي ڪئن؟
لڳي هوءِ ته ڪل پويئي نت وڃ لڳيان سئن.؟
آخر ماءُ سان ساري سچي حقيقت قيس ظاهر ڪئي ۽ مٽ مائٽ ڪڙم قبيلو ۽ وطن ڇڏي، مصر ڏي روانو ٿيو. گهڻين تڪليفن ۽ ڏکن ڏسڻ بعد مصر جي انهيءَ شهر ۾ اچي پهتو، جتي ليلى رهندي هئي.
ليلى قمر الدين جي ڌيءَ هئي، جو وڏ گهراڻو ۽ عزت وارو ماڻهو ۽ مڪتب ۾ ٻارن کي تعليم ڏيندو هو، جتي ليلى بہ ٻين شاگردن سان گڏ تعليم وٺندي هئي.
قيس بہ پڇا ڳاڇا ڪري قمر الدين جي مڪتب ۾ آيو ۽ پرديسي شاگرد ٿي اچي مڪتب ۾ داخل ٿيو. اتي قيس ۽ ليلى جي پاڻ ۾ ڏيٺ ٿي. محبت جو راز نياز ظاهر ٿيڻ لڳو.
مائٽن ليلى کي طرح طرح نموني سان سمجهاڻيون ڏنيون، پر ليلى انهن کي اهڙآ معقول جواب ڏنا، جو هو لاجواب ٿي پيا. آخر جڏهن ماڻس ٻين معزز خاندانن مان ڪنهن گهوٽ جي آڇ ڪيس، تڏهن ان کي چيائين ته جن معززن گهوٽن بابت تون چوين ٿي، ته مون لاءِ حيران آهن، تن ۽ منهنجي قيس جو امتحان وٺنداسون، جيڪو ان امتحان ۾ پاس ٿيندو، سو ئي منهنجو سچو طالبو سمجهبو. پوءِ ڇا ڪيائين جو سڍا نو سير قاتل زهر گهرائي ان جو طعام رڌي تيار ڪيائين. پوءِ ماءُ کي چيائين، ته هاڻي جيڪي معزز گهوٽ منهنجا طالبو آهن، تن کي گهراءِ، تهي هي طعام اچي کائن، انهن مان ڪنهن بہ ليلى ڪارڻ زهر کائڻ قبول نہ ڪيو.
”خان آيا خوشيءَ مان ڪري خوب خيال،
ڏس و نڪ وهه جي وين نال پکال،
جڳه ۾ گهرون جيئن ٿا ذوق نہ گهرون زوال،
مجني ڌاران محبتي ڪير وڃائي حال،
ڪڏي آيو قيس سو پرتئون پير ڀري،
عشق سندي آواز ۾ آيو هيٺ اري،
ههڙا ڪم قريب ري ٻيو تان ڪير ڪري؟
بي حد بحر اسرار ۾ تڪون ڏيون تري.
کائي ويو خوشيءَ سان خورم منجهان خال،
وڌي ڏي ورهه مان جاني جهجهو جال،
مصريءَ کان مٺو گهڻو، مان کان ايءَ مال،
طبع اهڙي طمام لئي مون سڪي ٿي سال.“
قيس جنهن کي هاڻي مجنون (چريو) سڏيندا هئا، تنهن تي زهر جو ڪو بہ اثر ڪونه ٿيو. مائٽن کي جڏهن پڪ ٿي، ته نڪي ليلى قيس جي پچر ڇڏيندي ۽ نڪي مجنون ئي مڙندو، تڏهن مصر مان لڏي وڃڻ جو ٺهراءُ ڪيائون ۽ عراق ڏانهن روانا ٿيا.
مجنون بہ قافلي پٺيان روانو ٿيو ۽ ليلى جي محل (ڪجاوه) ۾ اکيون اڙايون پئي ويو. مائٽن کي پڪ هئي، ته مجنون مصر ۾ رهجي ويو ۽ قافلي کي پڄي نہ سگهندو. پر هڪڙي ڏينهن رستي هلندي مجني کي ڏسي ورتائون ۽ پنهنجي ڌيءَ کي چيائون ته مجني کي منع ڪر ته قافلي پٺيان نہ اچي. ليلى ڏاڍي لاچاريءَ سان مجني کي منع ڪئي.
ليلى وارو قافليو هليو ويو، ليلى مجني لاءِ رت روئيندي ويئي ۽ مجنون جنهن هنڌ ليلى جو چوڻ موجب بيهي رهيو اتيئي بيٺو رهيو. آرهڙ، سانوڻ ۽ سيارا گذري ويا ته بہ مجنون اتي جو اتي سڪو بنڊ بڻيو بيٺو رهيو. مٿانئس وليون ۽ گاهه وري ويا. قمر الدين عراق جي قدوس شهر ۾ وڃي رهاڪو ٿيو ۽ اتي وڃي مڪتب کوليائين. ليلى اتي حال کان بي حال گذريندي رهي. مٽ مائٽ هزارين نصيحتون ۽ دڙ دلاسا ڏيئي ٿڪا؛ مگر ليلى تي اثر ڪونه پيو.
ڪن ڏينهن کان پوءِ، سندس مائٽ وري مصر ۾ لڏي آيا، اتي ليلى پنهنجي پر ۾ پرينءَ جون پڇائون پي ڪيون پر ڪوئي پتو ڪونه ٿي پيس. هڪڙو ڪاٺئر جهنگ ۾ ڪاٺيون ڪرڻ ويو، تنهن برپٽ ۾ بنڊ بيٺل ڏٺو. ڀانيائين ته اهو بنڊ ڦوڙي ٻہ چار لڏون ڪاٺين جون منجهائس ڪريان. جهڙو بنڊ کي ڪهاڙي جو ڌڪ هنيائين، تهڙو آواز آيس:
”ماري مون مسڪين کي جڏي کي جانا،
ضايع زور زياده ڪيئي ظالم زيانا.“
ڪاٺئر اهو آواز ٻڌي ڇرڪ ڀري وڃي پري بيٺو. بنڊ کان سوال ڪيائين، ته تون ڪو جن آهين يا ديو آهين يا ڪير آهين؟
”چئي نڪي ديو آهيان، نڪي پري پريان،
اولاد حضرت آدم جو جڙيس منجهه جهان،
محبت ڪيو محبن جي مون کي پريشان،
جانب ويا جنهن جوءِ تي حاذق وريا نہ هاڻ،
مون کي ڇڏي ڇپرين ڪل لڌائون ڪانه.“
ڪاٺئر کي ساري حال حقيقت معلوم ٿي ويئي، تنهن مصر ۾ اچي ليلى کي خبر ڏني. ليلى آڌيءَ رات جو پنهنجي نوڪرياڻي ساڻ ڪري اٺ تي چڙهي اچي بر ۾ بيٺل محبتيءَ وٽ حاضر ٿي. وليون ۽ گاهه پاسي ڪري مجني جو وجود ظاهر ڪيائين.
”تڏهن مرڪيو،مبارڪ منهن مان مجنون سو موچار،
ته مون ڪين وڃايو ولين منجهه ولهار،
ڏينهان ڇاڻءِ ڏيل کي راتيان ڦلن ڦهار،
لڌان ڪانه قريب مون ساجن سگهي سار.“
ليلى، مجني جي سچائي پسي اتيئي سندس قدمن تي ڪري ساه ڏنو ۽ مجنون بہ انالله و انا اليہ راجعون چئي اتي جو اتي پنهنجو روح، ليلى جي روح سان رلائي ڇڏيو:
نظم جو نمونو:
”مجنون ليلى“ وارو نظم اهڙو ئي نهايت پختو، رسيلو ۽ دلچسپ آهي، جهڙو مخدوم محمد هاشم ٺٽوي عليہ الرحمته جي ڪتاب زادالفقير ۾ ڪم آيل آهي.ل مصنف ٻن ٻن مصرعن يا چئن چئن مصرعن وارن ڏوهيڙن جي سلسلي سان سڄو ڪتاب وڃي پورو ڪيو آهي. قافيا بہ بلڪل پختا ۽ باقاعدي ڪم آندا اٿس، جن جا مثال مٿي ڪم آيل ڏوهيڙن مان روشن ٿيندا. خليفو عبدالله مرحوم اگرچه لاڙ جو ڄاول نپيل هو، ته بہ پنهنجي نظم ۾ ٻولي اهڙي پڪي ۽ پختي ڪم آندي اٿس، جو ائين ڪوئي ڪونه چئي سگهندو” ته اهو نظم ڪنهن لاڙ جي شاعر جو ٺاهيل آهي. جتي ليلى جي سونهن جي ”تعريف“ ڪري ٿو، اتي تشبيهون ۽ استعارا بہ خوف ڪم آندا اٿس، ن مان گهڻيون تڻيون تشبيهون ۽ استعارا نج سنڌي آهن.
مثال:
(1) ”مرگهه نيني، چاربدني، گنير چال پلت“
(2) پڙهي آهي موتين سان مورتون موچاري
لڏي لامن وچ ۾ ڪو ڏاڙهونءَ جي ٽاري.
بدن جي سڊولائي (هرڻ ڪکائي) ۽ اکين جي تشبيهه مرگهه (هرڻ) سان، هلڻ جي ٽور جي تشبيهه گنير (هاٿي) جي چال سان، هار سينگار ڪري.ڳڙهي ڳٽي ٿي پينگهن ۾ لڏڻ جي تشبيهه ڏاڙهونءَ جي ڳاڙهن گلن واري ٽاريءَ جي لڏڻ سان اهي نج سنڌي تشبيهون آهن.
(1) ”سامهان ’سيلهه‘ سرير کي لڳم منجهه هنيان.“
(2) ’وتڙ‘ مٿان اوتڙيون سونها ٿا منجهن،
ماهيت ۾ مهراڻ جي اونون ٿيو اجهن.