نورجھان/11
اَبو اَلفضل جي مؤت کانپوءِ، اڪبر موٽي اڳينءَ ڪڙيءَ تي نه آيو. سنديس سگهه آهسته آهسته گهٽبي ويئي، تان جو اهڙو نستو ۽ نٻر ٿي پيو، جو پلنگ تان پير به پٽ تي رکي نٿي سگهيو. ڪو وقت هو جو هُو فيل مستن سان زور آزمائي ڪندو هو، ۽ رڳو ئي رڻ گهڙي، وٽن سورهين سامهون پوندو هو. هاڻ وياڪل ۽ ويچارو ٿيو، بستري تي پيو هو. انهيءَ خال هوندي به، ملڪ ۽ رعيت جي بهبوديءَ جو وڏو اونو هوس. پرون پئي پيس ته مؤت اچي ڪنڌ تي ڪڙڪيو آهي. هونئن هميشہ سندس تخت جي چؤڌاري جي داناه، دوُرانديش، ۽ فاضل وزير ۽ امير ڪمر ڪشيو بيٺا هوندا هوا، تن مان باقي ڪي ٿورا وڃي بچيا هوا. راجا توڏر مل، فيضي، بيربل ۽ اَبو اَلفضل وفات ڪري ويا هوا؛ ۽ سندن عهدن تي ننڍيءَ ٽهيءَ وارا عملدار مقرر ڪيل هوا: انهن کي اڪبر پورو سڃاڻندو به ڪين هو. سليم مان سڀ آسرا اُميدون لاهي ويٺو هو. پڪ هيس ته سندس وفات کانپوءِ هنجي هيڪاري کڙه لهي پوندي. رات ڏينهن خدا کي پئي ٻاڏايائين ته سليم جون مدايون ميٽي، کيس سنئينءَ راه تي آڻ. سليم جو پٽ، خسرو، سالم صالح هو، ۽ هر طرح تخت جو لائق هو؛ پر سليم پاڻ ريٽي، پٽ جي تاجپوشي قبول ڪرڻ وارو نه هو. جيڪڏهن زبردستي ڪري، خسروُ کي بادشاه بنايو وڃي ها، ته جنگيون ۽ جهيڙا جڙي وڃن ها ۽ ملڪ ۾ وڳوڙ مچي پوي ها.
سليم کي ته ڪا پرواه به ڪانه هئي. البيلو ٿي، پئي ماڻيائين ۽ دارونءَ جا دنگ لٽائين. دل ۾ پئي چيائين ته ”ڪيڏانهن بابر جلد پاسو کوڙي، سلطانيءَ جون سڪون لاهيان. پر بابي جو جسم آهي جهڙو لوه، سو عجب ڪونهي ته وري اُٿي کڙو ٿئي. اها ته منهنجي لاءِ وڏي جٺ ٿيندي، ڇو ته منهنجو نا خلف پٽ هنجو دادلو آهي، ۽ شڪ آهي ته تخت سندس تابيني ڪري ڇڏي. شال خدا ائين نه ڪندو!“ اهڙيون آسون اميدون ۽ شڪ شبا هن دلي بادلي ظاهر پئي ڪيا.
اڪبر ويو ٿي ڏينهون ڏينهن ڍرڪندو. هند جا سارا حڪيم ۽ ويڄ اچي حاضر ٿيا هوا، جن گهڻيئي مٿا مونا ڏنا، گهڻيئي جنڊ پٽن سان هنيان، پر تقدير اڳيان سندين تدبير بهي نه سگهي. بيشڪ، قضا هڪ عجيب چيز آهي! ڪير جو اُن جي اَمر کي آڏو اچي؟ جئن ڪک ۽ پن واچوڙي اڳيان عاجز ۽ عليل آهن، تئن انسان قضا اڳيان هائم ۽ حيران آهن. ڦڪين ۽ ستين مان فائدو فائدي جي ماڳ، اُٽلو مرض ويو غالب پوندو. تحقيق، قضا طبيب کي به بيوقوف بنايو وجهي!
وفات کان ٻه ٽي ڏينهن اڳ اڪبر سانده غشيءَ ۾ هو. قضيه جي ڏينهن صبوح جو البت سڌير ٿيو. نماڻا نيڻ کڻي، مانسنگ کي اوڏو اچڻ لاءِ اِشارو ڪياءِ، ۽ جهيڻي آواز ۾ چيائينس ته ته ”اجهو! ملڪ المؤت اچي سهڙيو آهي. هاڻ پنهنجا سڀ ڪم ڪاريون خدا کي سپرد ٿو ڪريان. هو بيپرواه بادشاه آهي. جئن کيس وڻي ٿو، اُئين ڪري ٿو. آءٌ سليم کي پنهنجو وصي، وارث ۽ گادي نشين مقرر ڪريان ٿو. دل پيئي چويم ته خسرؤ کي سلطنت جون واڳون سونپي وڃان، مگر ائين ڪرڻ ڪري، منهنجي مئي پڄاڻان، خانه جنگي ۽ فساد ٿي پوندا. هاڻ سيگهه ڪريو؛ سڀن کي ڪوٺيو ته کانئن آخرين موڪلاڻي ڪريان.“
مانسنگ، جنهنجي ڪومايل اکين مان ڳوڙهن جون ڳاڙون پئي ڳڙيون، تنهن جواب ڏنو ته ”جئن حضور اعليٰ جي وصيت آهي، اُئين ئي ڪيو ويندو؛ مگر اوهان کانپوءِ اسين هن جهان ۾ ڪئن جي سگهنداسين؟“ اڪبر ٿڌو ساه کڻي چيو ته ”منهنجا همدم! دل نه لوڙه. خدا توهانکي توفيق بخشيندو، جو منهن جي وئي پڄاڻان، ملڪ ۽ رعيت جي بهبوديءَ ۽ سڌاري لاءِ اورچ ٿي پاڻ پتوڙيندا رهندا. ٻي به جيڪا مالڪ جي مرضي.“
ايتري ۾ سليم ۽ پٽس خسرو، اَمير ۽ اُمرا، راڻا ۽ راجائون اچي حاضر ٿيا. اڪبر وري به پنهن جا نيڻ مٿي ڪري، سڀني کي نياز ۽ نئڙت سان سلام ڪيو؛ ۽ فرمايائين ته ”منهنجا پيارا دوستو! جيڪڏهن مونکان ڪا ڀل چوڪ ٿي ويئي هجي، يا جيڪڏهن مون اوهان مان ڪنهنکي ڪو ايذاءُ يا اهنج رسايو هجي، ته مون کي مهرباني ڪري معاف ڪندا.“
سليم هي درد ڀريا لفظ ٻڌي، پاڻ روڪي نه سگهيو، ۽ اوڇنگارون ڏيئي، پيءُ جي قدمن تي ڪري، کانئس پنهنجن ڪڌن ڪرتوتن جي معافي مڱيائين. اڪبر مانسنگ کي اِشارو ڪيو ته ”هاڻ سليم جي مٿي تي منهنجي دستار رکو ۽ مون وارو چوغو پهرائي، منهن جي ترار سندس ڪمر تي ٻڌو.“ حڪم جي بجاوري هڪدم ڪئي ويئي. پوءِ اڪبر ڪنڌ نئڙائي سليم کي سلام ڪيو. ٻين به هاڻ کيس پنهنجو سائين سمجهي، وڏي تواضح سان سندس اڳيان تسليم ڪئي. اِن بعد پل کن ۾ اڪبر دم ڏنو. سليم ته اُٿي کڙو ٿيو، پر باقي وڃي رهيا مانسنگ ۽ ٻيا اَمير اُمرا، جي شاهي بستري جي چؤگرد پنهنجي سائينءَ ۽ سردار جي جدائيءَ ۾ روڄ ۽ راڙو ڪرڻ لڳا. شاهي حويليءَ جا دروازا کلي پيا. جتان ضعفائن جو وڏو ميڙ اندر گهڙي آيو. سڀن جا وار ڇڙيل هوا. مٿن تي مٽيءَ جا ٻڪ پئي وسايائون. ڪلهن تي ڇنل ڦاٽل ڪنجرا هئن ۽ ڳلن تان بوندن بس ئي نٿي ڪين. سندن آهن ۽ صدائن آسمان ٿي ڏاريو. اڪبر جي پٽ راڻيءَ، جوڌ ٻائيءَ، لاش جي سيرانديءَ کان بهي، اوساري پئي چيو ته ”اي منهنجا پيارا ڀتار اي منهنجا مٿي جا مور! مونکي هئن هيڪلو ڇڏي تون ڪاڏي ٿو وڃين؟ تو بنان هن جهان ۾ منهن جو جيئڻ اجايو آهي. اجهو، آءٌ به تنهنجي ڪڍ آيس، ڪي آيس. پوءِ وري، مور نه جدا ٿينداسين، توکان سواءِ هڪ پل به مشڪل آهي. اجهو آيس، ڪي آيس.“
ائين پڪاريندي، محلات ڏي ڊوڙي، ۽ سهيلين کي سڏي چياءِ ته ”منهنجي ساري ساهِ مونکي آڻي ڏيو ۽ سڀ کان عمدو وڳو به کڻي اچوم. هيءُ منهنجو آخرين ڏينهن آهي. جلد چکيا تيار ڪريو. ويرم نه وجهو.“ پوءِ اُٿي گنگا جل سان سنان ڪري، هڪ نئينءَ پرڻيل ڪنوار وانگر سينڌ سرمو ۽ هار سينگار ڪري، اڪبر جي ترار هنج ۾ جهلي، چکيا تي چڙهي پيئي. ستت ئي سنديس ديهي جلي، وڃي خاڪ سان خاڪ ٿي؛ ۽ دنيس آتما اُڏامي وڃي، جوت ۾ سمائي.
اڪبر جي لاش اڳيان ٻن ٽن مولوين قرآن شريف مان سورتون پڙهي، کيس ختما پئي بخشيا. درٻارين ۽ اَميرن ته واهون پئي واجهايون ته نئين بادشاه وٽ ڪئن سرخروُ ٿجي. جيتوڻيڪ ڌڻيءَ کين سڀ ڪجهه ڏنو هو ۽ هر طرح سائو ۽ سکي هوا، تڏهن به طمع وچان سليم جي مٿان ائين پئي پاڻ گهوريائون جئن پروانا شمع تي. خود سليم به سلطنت لاءِ گهڻي وقت کان سڪايل هو، سو پنهنجي تاجپوشيءَ لاءِ هڪدم سانباها ڪرڻ لڳو.
ٻن چئن خذمتگارن اڪبر جي لاش کي آخرين غسل ڏيئي، ڪفن پهرائي، تابوت ۾ بند ڪيو. پوءِ تابوت کي ڪپمخاب سان ڍڪي ڍومي، شاهي محلات جي نوانوي دروازن مان لنگهائي، آگري کان پنج ميل پري سڪندرا وٽ جو بهشت باغ آهي، تنهن ڏانهن کڻي ويا. جنازي جي پويان هر ڪنهن قوم جي ماڻهن جون جماعتون اکين مان نار وهائينديون، پئي هليون. بهشت باغ وٽ پچهڻ بعد، لاش کي لحد ۾ داخل ڪيو ويو؛ ۽ اُنجو منهن سج سامهون ڪيو ويو.
اڪبر پنهنجي مزار پنهنجي حياتيءَ جي ئي ڏينهن ۾ ٺهرائڻ شروع ڪئي هئي، پر ڪن سببن ڪري اڃان سڄي ٺهي راس نه ٿي هئي، تنهنڪري رهيل ڪم سليم پورو ڪرايو. مزار جي ارد گرد هڪ وڏو باغ آهي، جنهن ۾ رنگا رنگ وڻ، گلن جا ٻوٽا ۽ ٻارا، ۽ فرحتي ڦوهارا آهن. انهيءَ من موهيندڙ مڪان تي بلبليون گلاب جي مٿان هردم پنهنجون مٺيون لاتيون پيئون لنون، ۽ پاريهر شاهي تربت جي سفيد سنگمرمر تي ازلي محبت جو آلاپ ڪيو، مؤج ۾ پيا جهولين. سچ ته اهڙي آستان تي دفن ٿيڻ جو خيال ئي سوريءَ کي سيج ۽ مرڻ کي مشاهدو بنايو ڇڏي.
هندن پنهنجيءَ ريت موجب مرڻي جو ڪريا ڪرم ڪيو، ۽ مسلمانن پنهنجي رسم رواج موجب ڪارروائي ڪئي. هڪ مولوي ۽ هڪ پنڊت مزار جا مجاور ٿي رهڻ لڳا. اُنهن جا پويان اڄتائين انهيءَ مزار جي ٽهل ٽڪور ڪندا اچن.
اڪبر جي فوت ٿي وڃڻ جي خبر ساري ملڪ ۾ باه مثل پکڙجي ويئي. سندس ماتم ۾ ڪڙميءَ پنهنجو هر ڪري اڇلايو، ۽ واڻئي پنهنجي دڪان تي ڪڙا چاڙهي ڇڏيا. ٻهراڙيءَ مان ماڻهن جا مجموعا اچي ڪٺا ٿيا، جن وڻن هيٺان ويهي پنهنجي پياري بادشاه جون ڳالهيون ياد ڪري زار زار پئي رنو. منجهانئن هڪ ٻڍڙي ڪڙميءَ چيو ته ”اڪبر رعيت کي پنهنجن ٻچن وانگر ڀانئيندو هو. سندس زماني ۾ امن ۽ ايمان، صلح ۽ سانت هوندي هئي. سرڪاري ڍل به واجبي ۽ هلڪي رکي هئائين. قسمت سانگي جي فصل ڍلو ٿي پوندو هو، ته نه فقط ڍل اڳاڙڻ بند ڪندو هو، پر اسان جهڙن مسڪينن کي ته گهر ويٺي خوراڪ پوشاڪ وقت بوقت پهچارائي ڏيندو هو.“
ٻئي ڪڙميءَ ورايو ته ”بابر. ٽيو ورهيه جڏهن اسانکي ڏڪر سخت ڏهڪايو هو، تڏهن هن اَن جا گدام ڪري کوليا، ۽ هر ڪنهن کي گهرج ۽ لياقت پٽاندر جا مهنا قوت پئي پهتو“
هڪ برهمڻ چيو ته ”راجا آهي پرجا جو رکشڪ ۽ پتا. پنهنجي پرجا جي پالنا ڪرڻ ۾ اڪبر ته رڳو پنهنجو ڌرم ٿي سنڀاليو. هاڻ ته خبر نه آهي ته اسان سان ڪهڙي ورتڻ ٿيندي.“
اڃان ماڻهن پنهنجي پياري بادشاه جو ماتم ئي پئي ڪيو، ته آگري ۾ تاجپوشيءَ جا سانباها پئي ٿيا. سليم ماتم جي مدي تاءِ به نه ترسيو. پيءُ جي قضئي پڄاڻان ٿوريئي عرصي ۾ طائوسي تخت تي ٿي ويٺو. جا ساعت جوتشين سڳوري ٺهرائي هئي، تنهن تي تاجپوشيءَ جو جلسو ملهايو ويو. سليم تخت تي پير رکيو ئي ڪين، ته توبن جي ٺڪا ٺوڪي ٿي، ۽ نغارن ۽ شرناين جي ڌم ڌمان مچي ويئي. اَمير ۽ وزير جي صفون ٻڌيو بيٺا هوا، تن مڙيني نئڙي ڪرنشون بجاءِ آنديون. پوءِ هڪ چوبدار اڳتي وڌي، وڏي آواز سان پڪاري چيو ته ”اڄ شهنشاه نورالدين جهانگير، يعني اسلام جو سوجهرو ۽ عالم جو سوڀارو سردار، تخت ڌڻي ٿاڦيو ويو آهي. هي اُوهو صاحبقران آهي، جنهنجو زحل دربان آهي ۽ آسمان آستان. قمر سندس پيغام رسائيندڙ آهي ۽ زهرو راڳيندڙ. قضا سندس نگهبان آهي ۽ قدر ثنا خوان. تجمل ۽ توانائيءَ جو مايو آهي ۽ شان ۽ شؤڪت جو پايو. سخا جو بحر آهي ۽ عطا جو ڪڪر. سندس دؤلت ۽ دٻدٻي بهشت کي بي رؤنق بنائي ڇڏيو آهي. امير اصل آهي ۽ امير نسل؛ ملائڪ روءِ آهي ۽ ملائڪ خوءِ. شال جهان هميشہ سندس ٻانهن ٻڌ ٻانهو هجي! شال سندس حياتي قائم ۽ دائم رهي!“
ائين چئي، چوبدار پوئتي هٽيو، ته وري امير ۽ راجائون سوغاتون ساڻ ڪري، تخت وٽ نذرانو رکڻ لڳا. انهيءَ جي بدلي ۾ جهانگير پنهنجن مبارڪ هٿن سان مٿن ياقتون ۽ سونن روپن ڦلن جون ورکائون ڪيون. پوءِ هڪ خادم ميون ۽ مٺاين سان ٽمٽار ٿيل ٿالهه ڪلهي تي کڻي آيو. جهانگير پاڻ ته فقط هڪ صوف نوشجان ڪيو. باقي ٻيو سڀ مال حاضرينن تي عنايت ڪيائين، جن ليکي ته اڄ ڪو روح روان نصيب ٿيو اٿئون.
ان بعد جهانگير جي اشاري تي، هڪڙي خذمتگار اڳتي وڌي پڪاريو ته ”حضور اعليٰ فرمائين ٿا ته ’اڄ اسين پنهنجي تاجپوشيءَ جي يادگار لاءِ پڌرو ٿا ڪريون ته اسانجي سلطنت ۾ هڪ لک نوان کوه کوٽاريا وڃن، پنجاه هزار مسافرخانا رستن تي تيار ڪيا وڃن، ۽ آئينده لاءِ واپارين تان سڀ محصول معاف ڪيا وڃن. ٻيو ته هن سال سرڪاري ڍل وصول ڪرڻ ۾ نه اچي. ٽيون ته هر قسم جي مريضن لاءِ هنڌ هنڌ شفاخانا برپا ڪيا وڃن. چوٿون ته سڀني نشيدار شين جو وڪرو بنہ بند رهي. پنجون ته جنهنکي به خواهش هجي سو ڇهن مهينن تاءِ شاهي انبارن مان کاڌ خوراڪ وٺي سگهي ٿو. ڇهون ته شاهي محلات جي ٻاهرون هڪ سونو زنجير ٽنگيو ويو آهي. ان ۾ سٺ سونيون گهنڊڻيون ٻڌل آهن. جيڪڏهن ڪنهن ستم جي ستايل کي دانهن کڻي اچڻي هجي، ته انهيءَ زنجير کي ڇڪ ڏيئي، گهنڊڻي وڄائي ته اسين ترت سندس داد رسي ڪنداسين‘.“
اها منادي ڏيئي خذمتگار وڃي پنهنجي جاءِ ورتي، ۽ حاضرين ۾ خوشيءَ وچان ’واه! واه!‘ جو هوڪو پئجي ويو. پوءِ جهانگير، شريف خان نئين وزيراعظم جو هٿ وٺي، تخت تان هيٺ لٿو؛ ۽ ڌيري ڌيري درٻارين جي صفن وچون لنگهي، درٻار عام جي دالان ۾ آيو. اُتي هڪ شاندار هاٿي سينگاري بيهاريل هو، جنهن جهانگير کي ڏسي، سونڍ مٿي کڻي، سلام ڪيو؛ ۽ پوءِ گوڏن ڀر ويهي ويو. هاٿيءَ جي پاسي کان هڪدم هڪ سوني ڌاڪڻ رکي ويئي، جنهن جي وسيلي جهانگير هاٿيءَ تي رکيل تخت مٿان سوار ٿيو. اَمير اُمرا به پنهنجن پنهنجن هاٿين تي چڙهي ويٺا. هاڻ ته هڪ وڏو سرگس ٺهي ويو. اڳيان دهلن دمامن جا دس پئي لڳا ۽ ساري مجموعي شاهي مسجد ڏانهن رخ رکيو. جئن جئن مجموعو اڳتي وڌندو پئي ويو. تئن تئن جهانگير مٿان سون ۽ جواهرات جي گهور پئي ٿي.
مسجد جي وڏي دروازي وٽ بادشاه هاٿيءَ تان هيٺ لهي پيو؛ ۽ امير وزير ساڻ ڪري، اندر داخل ٿيو. شيخ الاسلام سندس آجيان لاءِ اڳتي وڌي آيو ۽ کيس هٿ مان وٺي، منبر جي پايه وٽ آڻي بيهاريائين. پوءِ سندس حسب نسب بيان ڪري، کيس هندستان جو شهنشاه ٺهرايائين، ۽ مٿس نورالدين، يعني اسلام جي سوجهري جو لقب ڌريائين. ان مبارڪ موقع کي ملهائڻ لاءِ، جهانگير پنجاه هزار اشرفين جي خيرات ڪڍي. تنهن بعد، وري ساڳئي شان شوڪت سان محلات ڏي موٽيو.
شام جو محلات ۾ هڪ وڏي مجلس ڪئي ويئي، جنهن جهڙي اڳي ڪڏهن به آگري ۾ يا ٻئي ڪنهن هنڌ نه ٿي هئي. فرش فروش ۽ گل گلم غاليچا وڇايا ويا هوا، ۽ هزارها ننڍڙيون بتيون ٻاريون وييون هيون. انهن بتين صفحي جي سنگمرمر وارن ٿنڀن تي اهڙو ته تجلو پئي ڪيو، جو ائين پئي ڀانيون ته ڄڻڪ اُهي بدخشان جي لعلن جا ٺهيل هوا. ساڳين بتين سونهري ڇت کي ته وري اهڙي رونق ٿي ڏني، جو ڀانءِ ته اها جواهرن سان جڙيل هئي. گلاب، لاله، گلشب، نرگس، سوسن ۽ سمن جا گلدستا هنڌ هنڌ رکيا ويا هوا. اُنهن جي رنگ روپ ڪري زمين زيبائتي ٿي پيئي هئي ۽ هوا دلڪش، شاهي تخت جي ٻنهين طرفن کان ٻانهان ۽ ٻانهيون ٻڌيو هڪيا هموار بيٺا هوا. امير امرا، رئيس راجائون قسمين قسمين ويس پهري، حضور ۾ حاضر هوا، انگلنڊ، فرانس، ۽ ايران مان به ايلچي آيل هوا.
جهانگير اهڙين درٻارن ۽ مجلسن جو تجمل ته گهڻائي گهمرا ڏسي ڇڏيو هو، سو اڄوڪو نظارو سندس لاءِ ڪا نئين ڳالهه نه هئي. پر ته به سندس من وڌي ويو. نه فقط ائين، مگر پنهنجي مرتبي؛ جوابداهيءَ جو بوجو به محسوس ڪرڻ لڳو.
شهزادو خسرو، خان عظيم ۽ راجا مانسنگ سندس تخت نشينيءَ تي دل ۾ رنج هوا ۽ پڻ کيس بادشاهيءَ تان ريٽڻ جو منصوبو منڊيو هئائون، سي به هن موقع تي اچي حاضر ٿيا هوا. ٻاهران ائين پئي لکايائون ته جهانگير سندن اکين جو ٺار آهي، پر جان ۾ جڪ پئي ماريائون. جهانگير کي ته راجائي سکن سياڻو ۽ سٻاجهو ڪري وڌو هو، سو نه فقط هنن جي مدائي دل تان ميٽي ڇڏياءِ، پر اٽلو کين وڏا مرتبا عطا ڪيائين. خسرو کي پنجاب جو حاڪم ٺهرايائين، خان عظيم کي دکن جو نظام مقرر ڪيائين، ۽ مانسنگ کي بنگالي جو صوبو بنايائين.
مجلس برخاست ٿيڻ بعد، مانسنگ ۽ خان عظيم جهانگير جي دستبوسي ڪري روانا ٿيا. رستي تي مانسنگ خان عظيم کي چيو ته ”ڪهڙو عجيب جو هو اڃان به سڌري صالح ٿي پوي؛ ۽ پاڻ موکي پيءُ جون سڪون لاهي؟“
خان عظيم: ”ائين ٿئي ته ٻيو ڇا گهرجي؟ مگر اهڙو اهڃاڻ ته ڪونه ٿو ڏسجي. اُٽلو آثار ته اهڙا پيا پسجن جو شايد هيڪاري وڻواند وڃي. جنهن مهل جهونن يارن سان ويٺو پڪون پيڻ، تنهن مهل وري اُهيئي گڏهه، اُهيئي آٿر.“
مانسنگ: ”کٽيس قسمت! ڇڏي ڏجيس. ڏسجي ته ڪهڙا ٿو پير هلي. جي اَڍنگي هلت هليو، ته لاچار فساد کڙو ڪري، تخت تان لاهي ڦٽو ڪبس.“
خان عظيم: ”اهو اوهانجو خام خيال آهي، ڇو ته جئن وقت ويندو گذرندو، تئن کيس تخت تان لاهڻ ويندو وڌيڪ ڏکيو ٿيندو. آءٌ ته سمجهان ٿو ته اهڙي ڪوشش جي بنہ هاڻ ڪجي، تڏهن به ڪارگر نه ٿيندي.“
مانسنگ: ”تحقيق، پر هاڻ اسين ته ماٺا کائي مٿي آيا آهيون. اچو ته توڪل جو ترهو ٻڌي، باقي حياتيءَ جا دن ڌڻيءَ جي توه ۽ طلب ۾ گذاريون.“
خان عظيم: ”ائين ئي ڪرڻو پوندو؛ مگر هاڻ آگري ۾ وڌيڪ جالڻ جنجال آهي.“
مانسنگ: ”آءٌ ته صبح سوير آگري جا وڻ عمر لاءِ ڇڏيندس. اَبو اَلفضل ۽ سانجن ٻين ساٿين جو سياڳ چئبو جو وڃي اڪبر جي هٿن ۾ سکي ٿيا. اسين به جيڪر دنيا مان رحلت ڪري وڃون ها، ته اسين هنن عذابن کان آجا هجون ها.“
خان عظيم جي دل ڀرجي آئي. سڏڪو ڀري چياءِ ته ”مونکي ته وهمن وڪوڙي ورتو آهي. مان ڀانيان ٿو ته اسانجي پڇاڙي سرهي نه ٿيڻي آهي. هيءَ عنايت جا هن اسان تي ڪئي آهي، تنهن تي هيڪاري منهنجو من منجهايو آهي. چئبو ته هاڻ ته آقي باقي سندس پناري پياسين. نڄاڻان اڳتي اسان سان ڪهڙا ڀت رڌيندو.“
ائين چئي مانسنگ کي پيار سان ڀاڪر پائي چياءِ ته ”اَدا! هاڻ الله واهي! شال تنهنجي منهنجي عاقبت موچاري ٿئي!“
مانسنگ جو ڏاڍو مايوس ٿي ڏٺو، تنهن ورايو ته ”خدا حافظ! شال ڌڻي اسان سڀني جو واهي هجي!“
پوءِ ٻئي هڪ ٻئي کان ڌار ٿيا؛ ۽ هن جهان ۾ وري نه مليا. ستت ئي خان عظيم کي راڄڊوهيءَ جي تهمت هيٺ گرفتار ڪيو ويو ۽ جيئري ئي سندس کل لاٿي ويئي. مانسنگ به سک ٿي ڪين سمهيو. جلد ئي راجسٿان ڏي ڀڄي ويو، جتي باقي حياتيءَ جا ڏينهن گوشه نشينيءَ ۾ گذاريائين.