Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe/Ndima ya 10

195. Ndeme dza mutheo na milayo i vhusaho ndaulo ya muvhuso
1. Ndaulo ya muvhuso i tea u vhuswa nga ndeme na milayo zwa demokirasi zwo katelwaho kha Ndayotewa, hu tshi katelwa na milayo i dzi tevhelaho—
a. Hu tea u ṱuṱuwedziwa na u dzula hu na kushumele kwa tshiimo tsha nṱha tsha phrofeshinala.
b. Hu tea u ṱuṱuwedzwa u shumiswa ha tshomedzo nga nḓila yavhuḓi nahone i sa ḓuri.
c. Ndaulo ya Muvhuso i tea u vha yo livhanywa na mveledziso.
d. Tshumelo dzi tea u itelwa vhathu hu si na u dzhia masia, nahone nga maitele kwao na nga nḓila yo linganelaho.
e. Thoḓea dza vhathu dzi tea u fhindulwa kana u dzhielwa nṱha, nahone vhathu vha tea u ṱuṱuwedzwa u dzhenelela kha u bveledza mbekanyamaitele.
f. Ndaulo ya Muvhuso i tea u vha na vhuḓifhinduleli.
g. Hu tea u kombetshedziwa uri hu vhe na u sa dzumbama nga u ṋea vhathu mafhungo ane a vha a vhukuma, a swikeleleaho nahone nga tshifhinga tsho teaho.
h. Hu tea u vha na ndangulo yavhuḓi ya vhashumi khathihi na maitele a u bveledzisa phanḓa mabuḓo avho a mishumo, u itela uri hu bveledzwe nga vhuḓalo vhukoni ha vhathu.
i. Ndaulo ya Muvhuso i tea u vha nga nḓila ine ya vha yo imelela vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe nga u angaredza, hune maitele a u thola na ndangulo dza vhashumi zwa vha zwo thewa kha vhukoni, u sa dzhia sia, maitele kwao, khathihi na ṱhoḓea ya u lulamisa u sa lingana zwa tshifhinga tsha kale, hezwi zwi tshi khou itelwa u kona u wana vhuimeleli ho ṱanḓavhuwaho.
2. Milayo i re afho nṱha i shuma kha—
a. ndaulo ya sia ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa muvhuso;
b. Miraḓo ya muvhuso; na
c. mabindu a muvhuso.
3. Mulayo wa Lushaka u tea u ita uri hu vhe na ṱhuṱhuwedzo ya ndeme na milayo zwo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1).
4. U tholiwa ha vhathu vhanzhi kha ndaulo ya muvhuso hu tshi tevhedzwa mbekanyamaitele a zwo ngo thivhelwa fhedzi mulayo wa lushaka u tea u langula uhu u thola kha tshumelo ya muvhuso.
5. Mulayo u no khou langula ndaulo ya zwa muvhuso u nga fhambanyisa vhukati ha dzisekhithara dzo fhambanaho, dzindaulo kana zwiimiswa.
6. Lushaka na mishumo ya sekhithara dzo fhambanaho, ndaulo kana zwiimiswa zwa ndaulo ya muvhuso ndi zwithu zwo teaho u dzhielwa nṱha kha mulayo une wa langula ndaulo ya muvhuso.

196. Khomishini ya Tshumelo ya Muvhuso
1. Hu na Khomishini nthihi ya Tshumelo ya Muvhuso kha Riphabuḽiki.
2. Khomishini yo ḓiimisa, nahone i tea u sa dzhia sia, i tea u shumisa maanḓa ayo na u ita mishumo yayo i si na nyofho, i sa khou itela u takadza vhaṅwe kana u dzhia sia u itela uri hu dzule hu na ndaulo yavhuḓi ya muvhuso na milayo ya phrofesheni ya vhuimo ha nṱha kha tshumelo ya muvhuso. Khomishini i fanela u langulwa nga mulayo wa lushaka.
3. Miṅwe miraḓo ya muvhuso, nga kha vhukando kana maga a mulayo kana maṅwe vho i fanela u thusa na u tsireledza Khomishini u khwaṱhisedza vhuḓilangi kana vhuḓiimisi hayo, u sa dzhia sia, tshirunzi na vhukoni ha Khomishini. A hu na muthu kana muraḓo wa muvhuso ane a nga dzhenelela kha mishumo ya Khomishini.
4. Maanḓa na mishumo ya Khomishini ndi—
a. u ṱuṱuwedza ndeme na milayo zwo ṋetshedzwaho kha khethekanyo ya 195, kha tshumelo ya muvhuso nga u angaredza;
b. u ṱoḓisisa, u lavhelesa na u sengulusa dzangano na ndaulo, na tshumelo ya vhashumi kha tshumelo ya muvhuso;
c. u dzinginya maga a u khwaṱhisedza kushumele kwavhuḓi nahone nga vhukoni kha tshumelo ya muvhuso;
d. u sumbedza nḓila kha u khwaṱhisedza uri matshimbidzele a vhashumi malugana na kutholele, kusudzuluselwe/u pfukiselwa, u gonyiswa na kupandelelwe kwa vhashumi zwi vhe zwi yelanaho na ndeme na milayo yo ṋetshedzwaho kha khethekanyo ya 195; na
e. u vhiga malugana na nyito na kushumele kwa mishumo yayo, hu tshi katelwa na mawanwa ane ya nga a bveledza na masia na ngeletshedzo ine ya nga i ṋea, u ṋea ndingo ya uri ndeme na milayo zwo ṱalutshedzwaho kha khethekanyo ya 195 zwi tevhedza u swika ngafhi; na
f. u ya nga ha yone iṋe kana yo tou wana mbilaelo iṅwe na iṅwe—
i. u ṱoḓisisa, na u sedzulusa khumbelo ya vhashumi na maitele a ndangulo ya tshitshavha, na u vhiga kha maanḓalanga a khorotshitumbe na vhusimamilayo ho teaho;
ii. ṱoḓisisa mbilaelo dza vhashumi na maitele kha tshumelo ya muvhuso malugana na nyito dza tshiofisi kana u pfukwa, na u themendela vhukando kana maga a ndulamiso o teaho;
iii. u lavhelesa na u ṱoḓisisa kutevhedzele kwa matshimbidzele kana maitele o teaho a tshumelo ya muvhuso; na
iv. u eletshedza miraḓo ya muvhuso wa lushaka na ya vundu malugana na kushumele kwa vhashumeli vha tshumelo ya muvhuso, hu tshi katelwa na a u kunga vhashumi, kutholelwe, u sudzulusa, u bvisa mushumoni, na zwiṅwe-vho zwi yelanaho na mabuḓo a mishumo ya vhashumi kha tshumelo ya muvhuso; na
g. u shumisa maṅwe maanḓa na u shuma mishumo yo randelwaho nga Mulayo wa Phalamennde.

[Pharagirafu ya.(g) yo ḓadziswa nga khethekanyo ya. 3 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhuvhili ya Ndayotewa wa 1998.]

5. Khomishini i na vhuḓifhinduleli kha Buthano ḽa Lushaka.
6. Khomishini i tea u ṋea muvhigo luthihi nga ṅwaha u ya nga ha Khethekanyo ṱhukhu ya (4)(e)—
a. kha Buthano ḽa Lushaka; na musi
b. zwi tshi tevhedza mishumo yoṱhe yayo kha vundu, kha vhusimamilayo ha vundu ḽeneḽo.
7. Khomishini i na vhakhomishinari vha 14 vhe vha tholiwa nga Phresidennde—
a. Vhaṱanu vha vhakhomishinari vha tendelwa nga Buthano ḽa Lushaka hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (8) (a); na
b. khomishinari muthihi muthihi wa vundu ḽiṅwe na ḽiṅwe o nangwaho nga Mulangavundu wa ḽeneḽo vundu hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (8)(b).
8. a. Khomishinari o tholiwaho hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (7) (a) u tea u vha—
i. o themendelwa nga komiti ya Buthano ḽa Lushaka yo vhumbwaho nga miraḓo yo linganelaho ya mahoro oṱhe o imelwaho Buthanoni; na uri
ii. o tendelwa nga Buthano nga ḽikumedzwa ḽo ṱanganedzwaho ḽi re na vouthu dza u tikedza dza vhunzhi ha miraḓo yaḽo.
b. Khomishinari o nangiwaho nga Mulangavundu wa vundu u tea u vha—
i. o themendelwa nga komiti ya vhusimamilayo ha vundu ho vhumbiwaho nga miraḓo yo linganelaho ya mahoro oṱhe o imelwaho kha vhusimamilayo; na musi;
ii. o tendelwa nga vhusimamilayo nga ḽikumedzwa ḽo ṱanganedzwaho ḽi re na vouthu dza u tikedza dza vhunzhi ha miraḓo yaho.
9. Mulayo wa Phalamennde u tea u langula maitele a u thola vhakhomishinari.
10. iKhomishinari u tholelwa u shuma miṅwaha miṱanu fhedzi, ine ya nga vusuludzwa hafhu themo nthihi fhedzi, nahone u fanela u vha e mufumakadzi kana munna ane a vha—
a. mudzulapo wa Afrika Tshipembe; na
b. muthu o teaho nahone a re na nḓivho kana tshenzhemo kha ndaulo, kana mbetshelo dza tshumelo ya vhathu.
11. Khomishinari a nga bviswa ofisini fhedzi—
a. arali hu na u sa ḓifara zwavhuḓi, u sa kona kana u kundelwa u shuma;
b. u waniwa ha zwithu izwi nga komiti ya Buthano ḽa Lushaka kana, siani ḽa khomishinari o nangiwaho nga Mulangavundu wa vundu, nga komiti ya vhusimamilayo ha vundu ḽeneḽo; na
u tanganedzwa ha ḽikumedzwa nga Buthano kana vhusimamilayo ha vundu ḽeneḽo, hu na vouthu dza u tikedzwa nga vhunzhi ha miraḓo u bviswa ofisini ha khomishinari.
12. Phresidennde u fanela u bvisa khomishinari onoyo ofisini musi—
a. ho ṱanganedzwa nga Buthano ḽikumedzwa ḽine ḽa themendela u bviswa ha khomishinari; kana
b. nḓivhadzo yo tou ṅwalwaho nga Mulangavundu wa vhusimamulayo ha vundu honoho ya u ṱanganedza ḽikumedzwa ḽa uri khomishinari a bviswe ofisini.
13. Vhakhomishinari vho bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (7)(b) vha nga shumisa maanḓa na u ita mishumo ya Khomishini kha mavundu avho sa zwine mulayo wa lushaka wa ṱalusa zwone.

197. Tshumelo ya Muvhuso
1. Nga ngomu kha ndaulo ya muvhuso hu na tshumelo ya muvhuso ya Riphabuḽiki ine ya tea u shuma, na u vhumbiwa u ya nga mulayo wa lushaka, nahone ine ya tea u shumisa mbekanyamaitele ya muvhuso wa tshenetsho tshifhinga nga nḓila i fulufhedzeaho.
2. Milayo ya u thola kha tshumelo ya muvhuso zwi tea u langiwa nga mulayo wo lushaka. Vhashumi vha tewa nga u wana dziphesheni kwadzo sa zwine zwa languliswa zwone nga mulayo wa lushaka
3. A hu na mushumi wa tshumelo ya muvhuso ane a ḓo dzhielwa nṱha u fhira vhaṅwe vhashumi kana ane a ḓo khethululwa nga nṱhani ha uri uyo muthu u tikedza dzangano ḽifhio na ḽifhio ḽa poḽitiki.
4. Mivhuso ya Vundu i na vhuḓifhinduleli ha u kunga, u thola, u takusa, u sudzulusa na u pandela miraḓo ya tshumelo ya muvhuso kha ndangulo dzavho kha mutheo ho sedzwa maitele a fanaho a milayo na maimo zwi shumaho kha tshumelo ya muvhuso.