कारभार केलो आनी पिरायेच्या बाविसाव्या वर्सा ताका मरण आयलें. ताका लागून अहिल्याबाईक खूब दू:ख जालें. उपरांत तिणें तुकोजी होळकर नांवाच्या एका सोयर्या्क मल्हाररावाचे बायलेचे मांडयेर पोसको दिवन ताचेकडे फौजेची आनी मोहिमांची जापसालकी सोंपयली. ती स्वता खाजगी आनी दौलतीचो कारभार पळोवंक लागली. इंदोर सावन लागसारच नर्मदाचे देगेर महेश्र्वर हांगा तिणें आपली राजधानी केली आनी थंयच रावन ती राज्यकारभार करूंक लागली. तेन्ना दरबारांतलो पोरनो दिवाण गंगोबा तात्या हाणें अहिल्याबाईक, आपल्याक पोसको घेवन कारभार आपल्याकडे सोंपय म्हूण खूब विनवणी केली. पूण ती बधना तें पळोवन ताणें राघोबादादाकडे संधान सादलें आनी ताका इंदोराचेर घुरी घालून दोलत बळकावपाची विनवणी केली.
तेप्रमाण राघोबादादान आपली तयारी केली. ह्या कारस्थानाचो वास अहिल्याबाईक लागनाफुडें तिणें राघोबाचे घुरयेक तोंड दिवपाची तयारी केली. भोसले, गायकवाड, दाभाडे आनी शिंदे हांकां तिणें आपल्याक आदार करपाविशीं गुपीत पत्रां धाडलीं आनी पुण्याक जासूद धाडून माधवराव पेशव्याकडे दाद मागली. पेशव्यानय तिका बिनधास्तपणान परिपत्य करपाविशीं निरोप धाडलो.
अहिल्याबाई झूजची ना. ती कबलात करून खंडणी दितली अशी राघोबाची कल्पना आशिल्ली. पूण जेन्ना ती झुजाक तयार आशिल्ल्याचें राघोबाक समजलें तेन्ना तिची तयारी, हिंमत आनी दावपेचा पळोवन ताका अजाप जालें. चढाई केली जाल्यार होळकरांकडल्यान खर विरोध जातलो वा हार लेगीत मानची पडटली. बायल मनशेकडल्यान हार घेवप हाचे सारकी लज ना. अशे स्थितींत झूज टाळून मान राखचो हेंच बरें असो विचार करून राघोबान सामोपचाराचीं उलोवणीं केली. उपरांत राघोबा इंदोराक अहिल्याबाईक मेळपाक गेलो. अशे तरेन धीरान आनी मुत्सद्देगिरीन राघोबाचेर तिणें जैत जोडलें. हाका लागून तिका खूब नामना मेळ्ळी. पेशवे, शिंदे, मोगल, निजाम हांचेर तिचे कर्तबगारीची छाप बसली. अहिल्याबाईन सुमार अठ्ठावीस वर्सां कारभार केलो.
अहिल्याबाईन मावाच्या वेगळ्या बर्यााचशा कायद्यांनी सुदारणा केल्यो. फौजेच्या बळग्याचेर तिणें रामपुर्याईचे आनी चंद्रावंतांचे (राजपुतांचें) बंड मोडून काडलें. पेशव्याचेर तिची खूब निश्ठा आशिल्ली. हेर राज्यांकडेय तिचे बरे संबंद आशिल्ले. अहिल्याबाईन भरपूर दानर्धम केलो. देव, ब्राम्हण आनी गाय ह्यो तीन गजाली तिका खूब पूज्य आशिल्ल्यो. तिका पांडित्याची आनी पंडितांची कदर आशिल्ली. विव्दान, पंडित, ज्योतिशी, वैद्य, कीर्तन – प्रवचनकार, कलाकार हांचो ती सदांच पाहुणचार, आदरसत्कार करताली.
तिणें बांदिल्लीं देवळां, देवळांचे जीर्णोव्दार, घाट, धर्मशाळा, बांयो आनी अन्नछत्रांक लागून भारतभर अहिल्याबाईचें नांव घेवप जाता. जंय जंय तीर्थ आनी क्षेत्र आसा थंय तिची याद स्मृती आसा.
काशी, गया आनी सारटी सोमनाथ हांगाच्या देवळांचो तिणें जीर्णोध्दार केलो. बारा ज्योर्तिर्लिंगांक, उपरांत सप्तपुर्योय आनी चार धामांक तिणें द्रव्यदान केलें. अयोध्या, मथुरा, हरव्दार, काशी, कांची, अवंती, व्दारका ह्यो सप्तपुर्योे आनी बदरीनारायण, व्दारका, रामेश्र्वर, जगन्नाथपुरी हीं चार धामां हांगा देवळां, घाट, अन्नछ्त्रां, धर्मशाळा तिणें बांदल्यो आनी यात्रेकरूंची सोय केली. तिचे यादीक तुकोजीचो अनौरस पूत श्रीमंत यशवंतराव होळकर हाणें इ.स. १७९९ वर्सा महेश्र्वर नगरांत घाट बांदलो आनी अहिलेश्र्वर नांवाचें व्हड देवूळ बांदलें.
- कों. वि. सं. मं.
होळी:
एक लोकोत्सव. हाका उत्तरेंत होरीम महाराष्ट्रांत होळी वा शिमगा आनी कोंकण – गोंयांत शिगमो अशीं नांवां आसात. देशीनामनालेंत हेमचंद्रान ह्या उत्सवाक ‘सुगिम्हअ’ म्हणजे ‘सुग्रीष्मक’ अशें नांव दिल्लें. ह्या नांवापसूनच कोंकण – गोंयांतल्या मराठींत ‘शिगमो’ हें उतर सिध्द जालां आनी महाराष्ट्रांत हेर भागांत वर्णविपर्यान शिमगा अशें ताचें रूप चालींत आयलें अशें जाणकारांचें मत आसा.
फाल्गुनी पुनवेपसून पंचममेरेन पांच ते स दिसांभितर देशाप्रमाण कांयकडे दोन दीस तर कांयकडे पांच दीस हो उत्सव मनयतात. ह्या उत्सवांत होलिका दहनाचें वा होळी पेटोवपाचें मुखेल विधान आसता. ह्या होळी पेटोवपाचे परंपरेची सुरवात होलिका वा होलाका, ढूंढा, पुतना हांच्यासारक्या ल्हान भुरग्यांक पिडा दिवपी राक्षसिणींच्या दहनाच्या पुराणोक्त कथांत आसूं येता वा मदनदहनाच्या कथेंतय ती आसपाक शकता. कांय विव्दानांच्या मतान हो पुर्विल्ल्या अग्निपुजकांचे परंपरेचो अवशिश्ट आविश्कार आसुंये.
ह्या उत्सवाचो धार्मिक विधीविधान अशें भद्रा नाशिल्ल्या फाल्गुनी पुनवेच्या सांजे व्रत करप्यान शास्त्रपूत मार्गान होळी पेटोवची. होळी मात दिसाची पेटोवन न्हय. कर्त्यान पयलीं शुचिर्भूत जावन आनी देशकालाचो उच्चार करून ‘सकुटूम्बस्य मम ढुष्ढाराक्षसी प्रीत्यर्थं तत्पीडापरिहारार्थं होलिका पूजनमहं करिष्ये ।’ असो संकल्प करचो. मागीर लांकडां, कापट्यो, शेणयो हांची रास करून तातूंत एरंड वा तसल्याच कसल्याय झाडाची खांदी उबी करची. उपरांत ‘श्रीहोलिकायै :नम:’ असो प्रणाम मंत्र म्हणून होळयेची शोडशोपचार पुजा करची आनी मागणें करचें. ताचेउपरांत होळयेक तीन प्रदक्षिणां घालच्यो आनी बोब मारून हळशिकावणीं उतरां म्हणचीं, नाचचें आनी गावचे.
भविष्यपुराणांत ह्या सणाची कथा दिल्ली आसा ती अशी -
पयली ढुंढा वा ढाँढा नांवाची एक राक्षसी गांवांत येवन ल्हान भुरग्यांक पिडापीड करताली. तेन्ना लोकांनी तिका बुरश्यो गाळी आनी शाप दिवन, सगळ्याक उजो पेटयलो आनी तिका भिसडायली. अशेतरेन तांणी तिका धांवडायलीं. ह्या उत्सवाचें लौकिक विधिविधान अशें -
