होळी पुनवेचे पयलीं येवपी पुनवेक (म्हणजे माघी पुनवेच्या) दिसा गांवाच्या मदेगाक वा नाक्याचेर एक एरंडाची खांदी पुरून होळयेची म्हूर्तम्हेड रोयतात. हे पुनवेक दांडिपुनव अशेंय म्हण्टात. उपरांत फाल्गुन शुध्द पंचमीपसून होळये खातीर लांकडां, शेणकुटां एकठांय करपाक सुरवात जाता. लांकडां – शेणकुटां चोरून हाडचीं असो समज आसा. होळी पेटोवपाखातीर लागपी उजो चांडाल जातीच्या एकाद्रर्या मनशाकडच्यान वा ल्हान भुरग्याकडच्यान हाडचो अशें सांगलां. होळी पेटल्या उपरांत गांवाभायर वचून वा गांव व्हड आसल्यार ताच्या गल्ली गल्लीनीं, गटांनी भोंवन, वाद्यां वाजयत, बुरशो गाळी मारीत आनी बुरशीं पदां म्हणत, नाच करत दिसाचो सगळो वेळ सारपाचो. ह्या वेळार खंय खंय दानां करपाचीय प्रथा आसा. पुराय होळी जळ्ळ्य़ा उपरांत ती दूद वा तूप शिंपडावन शांत करची आनी जमिल्ल्या लोकांक नाल्ल, अनस सारकिल्लीं फळां वांटचीं. त्या दिसाची सगळी रात नाचून आनी गावन सारची. दुसर्या दिसा सकाळीं खूब हळशिकावणें उलोवन होळयेचो गोबर विसर्जीत करचो. कांय जाग्यांनी हो गोबर आनी शेण, चिखल आंगाक माखून नाचप-गावप करपाचीय चाल आसा. ह्या दिसा चांडालाक स्पर्श करपाचो मुखेल विधी शास्त्रांत सांगिल्लो आसा.
पयलीं हो सण चडकरून लौकिक पातळेवयलोच आसुंये. कालांतरान तातूंत उच्च संस्कृतीच्या लोकांकडल्यान कितल्याय धार्मिक आनी सांस्कृतिक विधीविधानांची भर पडली तरीय ह्या सणाचें लौकीक स्वरूप मातय ना जालें ना हें आयज होळयेचें सगळेकडेन प्रचलित आशिल्लें स्वरूप पळयतकच जाणवता.
आयच्या होळयेच्या उत्सवांत जायत्यो तर आस्पाविल्ल्यो आसात. होलिकोत्सव, धुलिकोत्सव आनी रंगोत्सव ह्यो तीन तरा तर सहजतायेन दिसतात. होळी, धुळवड आनी रंगपंचमी हीं तांचीं वळखिचीं नांवां. भारताच्या वेगवेगळ्या वाठारांनी ह्या तीनय प्रकारांची होळी मनयतात. तशेंच प्रांताप्रमाणय तिचे वेगवेगळे आविश्कार जातात.
फाल्गुन शुध्द चतुर्दशीक बंगालांत दोलायात्रा नांवाच्या उत्सवाक सुरवात जाता. त्या दिसा घरांतलो यजमान उपाशीं रावन सकाळीं कृष्णाची आनी सांजेची अग्नीची पुजा करता. पुजा सोंपल्या उपरांत कृष्णमुर्तीचेर फल्गू म्हळ्यार गुलाल उधळावन जमिल्ल्या मनशांचेरय तो उधळटात. उपरांत घराभायार एक व्हडली तणाची मनशाची आकृती करून लासतात. हीच थंयची होळी. पूण बंगालांतल्या कांय जातींनी मात महाराष्ट्राप्रमाण सगळ्या तरांचीं धुमशेणां चलतात. तो उत्सव फाल्गुन शुध्द त्रयोदशीपसून पुनवेमेरेन चलता. पुनवे दिसा कृष्णमुर्ती झोपाळ्याचेर वा पाळण्यांत दवरून तिका झोकड्यो काडटात. बंगालांतल्या खेड्यांनी जाल्यार हो उत्सव भौशिक स्वरुपांत मनयतात.
ओडिसा प्रदेशांत होळी जायना. फकत दोलोत्सव जाता. थंयचे चैतन्यपंथी लोक कृष्णमूर्तीची पालखेंतल्यान घरान घर मिरवणूक व्हरतात. दर घरांत कृष्णमूर्तीक अत्तर लावन गुलाल उधळटात. तशेंच तांकां वस्त्रप्रावरणां आनी दक्षणां दितात. कांय जाग्यांचेर गोप लोक आपल्याभितरल्या एकट्याक कृष्णाचो भेस करतात आनी ताचे भोंवतणीं टिपर्याचो नाच करतात.
उत्तर प्रदेशांत फाल्गुन शुध्द पंचमीपसून पुनवेमेरेन तांबडे – हळदुवे कपडे घालून गुलाल उधळायत आनी पदां म्हणत लोक कालक्रमणा करतात. पुनवेच्या दिसा नाक्याचेर होळी पुजनाचो आनी दहनाचो सुवाळो जाता.
महाराष्ट्रांत कांय सुवातींनी हो उत्सव फाल्गुन शुध्द नवमी पसून पुनवेमेरेन जाल्यार कांय कडे पुनव ते उमास ह्या काळांत जाता. आंबो, माड, माडी, एरंड सारकिल्ल्या झाडांचें वा खांदयांचें दहन करपाची चाल आसा. होळयेक पुरण पोळयेचो निवेद्य लागता. होळयेच्या निमतान पयलीं एकामेकांच्या आंगाचेर अश्र्लीलता सूचक उतरांचे वा चित्रांचे ठशे काडपाची, तमाशाचे फड गाजोवपाची, कॉफी, भांग, सोरो, अफू हांच्यासारकीं उत्तेजक पेयां आनी द्रव्यां घेवन हळशीकावणें आनी अर्वाच्च्य पदां म्हणपाची वा गाळी मारपाची चाल सगळेकडेन आशिल्ली. तशेंच होळयेकडेन बसून गंजीका, इस्पीक वा सोंगाट्योय (पंगाचो खेळ) खेळटाले. होळयेच्या दुसर्या दिसा होळयेचेरच तापयल्या उदकान न्हाताले. मागीर होळयेची पुजा करून, गोड-धोड जेवण करताले आनी देवाचे भेटेक वताले.
गोंयांत गांवागांवानी ग्रामदेवतेच्या देवळाफुडें होळी उबी करतात. तेखातीर कांय दीस पयलींच एक झाड पळोवन दवरतात. होळयेच्या राती गांवकरी ढोलकें वाजयत त्या झाडाकडेन वतात. झाडाची पुजा करून तें कापतात आनी सुमार १५-२० हातांचो उबो कुडको खांद्यांर घेवन गांवकरी नाचयत देवळाकडेन येतात. थंय एका फोणकुलांत तो झाडाचो तोणको उबो करतात. ताका आंब्याच्या पानांनी नटयतात. ताच्या एका तोंकाक नाल्ल दवरतात आनी ताच्या फुड्यांत एक कागदाचो झेंडो लायतात. मागीर होळयेक हळद-कुकूम लायतात आनी नाल्ल फोडटात. तेन्नाच जें कितें हळशिकावणें उलोवपाचें आसता तें उलयतात.
हें हळशिकावणें उलोवपाफाटलो उलगडो असो करूं येता – फाल्गुन शुध्द १५क पुर्वा फाल्गुनी नखेत्र येता. त्या नखेत्राची देवता भग. भगा चो रूढ अर्थ आसा जननेंद्रिय, म्हणजेच बायलेचें इंद्रीय. तेन्ना भगाच्या नांवान अश्र्लील उलोवप ही एक पुजाच. तो ते देवतेचो सन्मान जावन आसा.
गोंयांत होळयेच्या निमतान वेगवेगळ्या तरेचीं सवंगां येतात. ‘खेळये’ येतात आनी मागीर राधानाच जाता.
मद्रासांत शिवालया मुखार पेटयतात. हो मदन दहनाचोच प्रकार आसुंये.
- कों. वि. सं. मं.
