परिशिश्ट
हळद:
हळद ही मसालो वर्गांतली एका वनस्पत. Curcuma Longa हें हे वनस्पतीचें शास्त्रीय नांव. झींगेबरेशी ह्या कुटुंबांतली ही वनस्पत. भारत देश हो हळदीचें अगमस्थान. हिंदू धर्मांत हळदीचो उपेग खूब पयलींसावन करतात. भारताशिवाय पाकिस्तान, तैवान, ब्रम्हदेश, चीन, पेरू, जमैका, हैती ह्या देशांनी हळदीचें पीक व्हडा प्रमाणांत घेतात. हळद उत्पादनांत भारताचो पयलो नंबर आसा. जगांतलें ८० टक्के उत्पादन भारतांत जाता. भारतांत सुमार १,२३,९०० हॅक्टर सुवातींत हळदीची लागवड आसा आनी त्यापासून ३,८९,००० मॅ. टन हळदीचें उत्पादन जाता. देशांत आंध्र प्रदेश, महाराष्ट्र, बिहार, ओरीसा, तमिळनाडू ह्या राज्यांनी हळदीची व्हडा प्रमाणांत लागवड आसा. गोंयांत वेपारी तत्वाचेर हळदीची लागवड केल्ली दिसना कारण गोंयची जमीन आनी हवामान हळदीचे लागवडीक अनुकूल ना. तरी पूण फाव तशी जतनाय घेतल्यार गोंयांतय हळदीची लागवड करप शक्य आसा.
हळदीचे लागवडीक मध्यम काळी, बरो निचरो जावपी जमीन मानवता. चिकट मातयेंत हळदीचें पीक बरें जावन येना. उश्ण आनी सुकें हवामान ह्या पिकाक मानवता. तापमान ११० से. परस कमी आसल्यार पिकाची वाड खुंटता. दर्यादेगेपासून १२०० मीटर उंचायमेरेन ह्या पिकाची लागवड करूं येता.
हळदीचे मुखेल अशे तीन प्रकार आसात. आंबे हळद, रानहळद आनी दारू हळद. ह्या भायर राजापूरी, गाढवी, वायगांव तशेंच निझामाबादी हे प्रकार अस्तीत्वांत आसात. वेपारी तत्वाचेर लागवड करतात त्यो हळदीच्यो जाती अशो आसात – कृष्णा, को – १, सुगंधन, बी. एस. आर. – १, सुवर्धा, रोमा, सुरोमा, सोनिया, सुगुणा, सुर्दशणा.
हळदीची लागवड करपाखातीर जमीन २०-२५ सेंमी. खोल उबी आडवी नांगरतात. जमनींत ७०-८० गाडयो कुशिल्लें शेणखत जांव कंपोस्ट घालतात. उपरांत ६० सेंमीं. रुदायेच्यो चरयो मारतात. चरयांच्या दोनय वटांनी ३० सेंमी. अंतराचेर हळदीचे गड्डे लायतात. गड्डे सुमार ८-१० सेंमी. खोलायेचेर लायतात. एक हॅक्टराक २५ क्विंटल बियाणें पुरो जाता. लागवड करतना ६० किलो नत्र पीक ४-५ पानांचें जातकच दितात.
हळद किल्लून येवपाक ४-५ आठवडे लागतात. हळदीक ६-८ दिसांनी एक फावट उदक दितात. पीक ४-५ पानांचें जातकच पिकाक मातयेची भर दितात.
हळदीच्या पिकाक कंदमुसापसून धोको आसता. हो मूस आकारान मोटो आनी काळसर आसता. ह्या मुसाची अळी हळदीच्या गड्ड्यांत वचून भितल्लो भाग खाता. हाकालागून हळदीचो गड्डो कुसता. हे किडीआड १० टक्के फोरेट, हॅक्टरी २० किलो ह्या प्रमाण वापरतात. ह्या पिकाचें नुकसान करपी एक रोग म्हणजे गड्डे कुसप. ह्या रोगाची लागण जाल्यार पयलीं पानां सुकपाक लागतात. गड्डे मोव जातात आनी मुळांची वाड थांबाता. हो रोग जांव नये म्हण गड्डे लावंचें पयलीं ०.२५ टक्के पारायुक्त वखदांत १५ मिनटां बुडोवन दवरतात.
जातीप्रमाण ७-९ म्हयन्यांनी हळद तयार जाता. पानां हळदुवीं जावन जमनीर लोळपाक लागलीं म्हणजे जमनीपासून कापतात. त्याउपरांत इल्लेंशें उदक दितात. एक हॅक्टर सुवातीपसून सादारण ३०० – ४०० क्विंन्टल ओली हळद मेळटा. हाचेपसून सुमार ५५ – ७५ क्विंन्टल सुकी हळद मेळटा. ह्याशिवाय २५ – ३० क्विंन्टल बियाखातीर गोल गड्डे मेळटात. ओले हळदीपसून जातीप्रमाण १५ – २२ टक्के सुकी हळद मेळटा. हळद जमनींतल्यान काडटकच ती २ – ३ दीस सुकयतात आनी उपरांत उकडतात. उकडपाक ४०-४५ मिनटां लागतात. उपरांत ती १० – १५ दीस सुकयतात. खडबडीत जमनीचेर घांसून हळदीक पॉलीश करतात. हळद चड खडबडीत आसल्यात पॉलीशींग ड्रमांत घालून पॉलीश करतात. ड्रमांत घालून हळद गोलाकार फिरयतात. अशें करतकच हळद हळदुवी जाता. हळदिची पुड करपाखातीर पयलीं तिचें कुडके करतात, उपरांत गीरणींत घालून तिची पूड करतात. हळदिचो हळदुवो रंग हो हळदींत आशिल्ल्या कुरकुमीन ह्या पदार्थाक लागून आसता.
हळदीचो उपेग फोडणी, तीखट लोणचीं, हुमण, रोस ह्यासारक्या जीनसांनी करतात. आयुर्वेदीक वखदांनी हळदीचो उपेग व्हडा प्रमाणांत करतात. हळदीचें सेवन केल्ल्यान रक्त दोश कमी जाता. चरबी कमी जाता. न्हांवचें पयलीं हळद आनी चण्यांचें पीठ दुदान कालोवन लायल्यार कात चकचकीत जाता. ह्याशिवाय हळदीचें कितलेशेच वखदी उपेग आसात. बर्यातचशा सौंर्दय प्रसाधनांनी हळदीचो उपेग करतात. हळदीक मनशाच्या जिवीतांत बरेंच म्हत्व आसा. देव पुजेक हळद जाय पडटा. व्हंकल न्हवर्यांक पुराय आंगाक हळद काडून मागीर न्हाणोवपाची प्रथा हिंदु धर्मांत आसा.
- विश्राम गांवकारस
हिंग:
फेरुला असाफोटीडा हें हिंगाचें शास्त्रीय नांव. अंबेलीफेरी ह्या कुटुंबांतली ही वनस्पत.
