किवू तळें आनी रूसीजी न्हंय मेळून देशाची अस्तंत शीम तयार जाल्या. किवू तळें आनी रूसीजी न्हंय हो आफ्रिकेच्या ग्रेट रिफ्ट ह्या देगणाचोच एक वांटो. कांगेरा न्हंय देशाची उदेंत शीम जाल्यार अर्कायारु न्हंय दक्षिण शिमेचो कांय भाग तयार करता. देशाच्या अस्तंत भागांत नेटान पावस पडटा. हाका लागून त्या वाठारांतले जमनीचो रसायनीक थर काबार जावन ती जमीन पडंग जाल्या. अस्तंतेक आशिल्ल्या ‘ग्रेट रिफ्ट वॅली’ भागांत वर्सुकी सरासी तापमान २३° सॅ. जाल्यार पावसाचें प्रमाण ७५ सेंमी आसा. अस्तंतेकडच्या पर्वती भागांत वर्सुकी सरासरी तापमान १७° सॅ. जाल्यार पावस १४७ सेंमी. इतलो पडटा. विरुंगी पर्वतांचेर देशांतल्या हेर भागांपरस चड पावस पडटा. सड्याच्या प्रदेशांत सरासरी पावस १२० सेंमी. इतलो पडटा जाल्यार थंयचे सरासरी तापमान २०° सॅ. इतलें आसता.
इतिहासः सद्या ऱ्वाण्डा म्हणून प्रसिद्द आशिल्ल्या देशांत आदल्या काळांत हुतू शेतकामत्यांचो आनी पिग्मी ह्या शिकारी लोकांचो राबितो आशिलो. सुमार ६०० वर्सांपयलीं तुत्सी ह्या झुजारी वृत्तीच्या लोकांनी ह्या प्रदेशाचेर उत्तरेकडल्यान घुरी घालून तो हातासलो. ते लोक आपले वांगडा लांब शिंगांचीं खूब गोरवां घेवन आयिल्ले. १९५९ मेरेन तुत्सी लोकांनी हुतू शेतकामत्यांक आपल्या शेकातळा दवरले.
जर्मनीन १८०७ त सद्याच्या ऱ्वाण्डा आनी बुरुण्डी प्रदेशाचेर जैत मेळयलें. उपरांत तांनी जर्मन उदेंत आफ्रिकेचोच एक भाग म्हणून त्या प्रदेशाचेर राज्य केलें. १९१६ त पयल्या म्हाझुजा वेळार ऱ्वाण्डा- बुरुण्डी हो तेन्ना रुआण्डा- उरुण्डी नांवान प्रसिद्द आशिल्ल्या प्रदेशाचेर बेल्जियम सैन्यान जैत मेळयलें. पयल्या म्हाझुजांत जर्मनीचेर हार पडिल्ल्यान ताका आपल्यो आप्रिकी वसणुकोय वगडावंच्यो पडल्यो. १९२३ त युनायटेड लिगान रुआंडा- उरुण्डी हे मँडेटरी प्रदेश म्हणून बेल्झियमाचे सुवादीन केलो. १९४६ त त्याच प्रदेशांचेर युनायटेड नेशन्स ट्रस्टाचे प्रदेश म्हणून बेल्जियमाचीच देखरेख उरली. १९५९ त राजकीय पेंचप्रसंग निर्माण जावन मुतेरा तिसरो ह्या राजाची हत्त्या जाली. हुतू लोकांनी तुत्सीं आड बंड उबारलें. तांचेमदीं व्हड झगडीं जावन तातूंत सुमार एक लाख पन्नास हजार लोकांक मरण आयलें. तातूंत तुत्सी लोकांचो चड आस्पाव आशिल्लो. हुतू लोकांच्या विद्रोहाक लागून देशांतल्यान सुमार एक लाख पन्नास हजार तुत्सी लोक बुरुंडींत आनी हेर शेजारच्या राश्ट्रांनी पळून गेले.
१९६१ त ऱ्वाण्डाच्या लोकांनी आपल्या देशाक गणराज्याचो दर्जो मेळचो म्हणून कौल घेतिल्ल्यान रुआण्डा- उरुण्डी हे प्रदेश एक जुलय, १९६२ दिसा ऱ्वाण्डा आनी बुरुण्डी ह्या नांवांनी दोन स्वतंत्र देश अस्तित्वांत आयले. उपरांत ऱ्वाण्डाच्या लोकांनी ग्रेगरी कायीबंदा हाका आपलो अध्यक्ष म्हणून वेंचून काडलो. उपरांत १९६५ आनी १९६९ त परतून दोन खेपे तो अध्यक्ष म्हणून वेंचून आयलो. १९७३ त सैनिक अधिकारी जनरल जुवेनाल हबिआरीमाना हाणें कायीबंदा हाका सत्ते भायरो करून आपूण ऱ्वाण्डाचो अध्यक्ष म्हणून घोशीत केलें. सगळीं सरकारी सुत्रां आपल्या हातांत घेवन ताणें हेर सैनिक अधिकाऱ्यांनी सरकारी क्षेत्रांतल्या उंचेल्या पदांचेर नेमणूक केल्ली. पूण उपरांत ल्हव ल्हव सैनिकी अधिकाऱ्यांक पयस दवरून तो शिक्षित लोकांक राजकारणांत हाडपाक लागलो. उपरांत १९७८, १९८३ आनी १९८८ सेगीत तीन खेपे अध्यक्ष म्हणून वेंचून आयलो. हबिआरीमाना हाचे राजवटींत ऱ्वाण्डाची अर्थीक मळार कांय प्रमाणांत उदरगत जाली. परूण गरिबी पयस करपाक ताका यश मेळ्ळें ना. १९९० त देशाभायरे केल्ल्या तुत्सी लोकांनी सरकाराआड बंड उबारलें. १९९१ त संविधानांत पुनर्रचणूक करून थंय भोवपक्षीय राज्यपद्दत चालींत हाडली.
अर्थीक स्थितीः ऱ्वाण्डांतले चडशे लोक शेतकामती. ते मुखेलपणान आपल्या कुटुंबापुरतेंच पीक काडटात. केळीं, अळसांद्रे, कसावा, सोरघुम आनी कणंगां हीं थंयचीं मुखेल पिकां. गांवगिऱ्या वाठारांतले कांय लोक गोरवां पोसतात. जमनीचे उंचाये प्रमाण पिकां काडटात. १,३७० मी. मेरेन उंचायेचे जमनीचेर रोबस्टां काफी लायतात. ही काफी इन्सटण्ट काफी तयार करपाक वापरतात, जाल्यार १३७० ते १८०० मी. उंचायेचेर शेतकामती अरीका काफी वाडयतात. काफी आनी च्या हांचो देशाच्या निर्यात जावपी म्हालांत व्हड वांटो आसा.
टीन आनी वॉल्फ्रामायट हीं देशांतलीं म्हत्वाचीं खनिजां. देशांतले वट्ट निर्यातींत त्या खनिजांचो सुमार चवथय वांटो आसता. देशांतले उद्देग- धंदे अजून मागशिल्ले स्थितींतूच आसात. ऱ्वाण्डा हो देस हेर देशांनी रेवडिल्ल्यान ताकां हेर देशांतल्या बंदरांक व्हड कर भरचो पडटा. तशेंच, रस्तेय मागशिल्ले स्थितीतूच आशिल्ल्यान ताचो वायट परीणाम अर्थवेवस्थेचेर जाता. फ्रँक हें देशांचें अधिकृत चलन.
ऱ्वाण्डांत रेल्वे मार्ग ना. रस्त्याच्या मळार हालींच्या तेंपार नेटान उदरगत जायत आसा. पूण गांवगिऱ्या वाठारांतले चडशे रस्ते मातयेचेच आसात.
लोक आनी समाजजीणः १९९१ चे जनगणने प्रमाण ऱ्वाण्डाची लोकसंख्या सुमार ८० लाख इतली आशिल्ली. तातूंतले सुमार ९० टक्के लोक हुतू वंशीक गटांतले आसात. हुतू लोक हे मुखेलपणान शेतकामती आसून ते आपल्या कुटुंबापुरतेंच पीक काडटात. तातूंतले कांय लोक गोरवांय पोसतात. शारांत काम करपी कामगारांमदीं ऱ्वाण्डांतले सुमार पांच टक्के लोक तुत्सी वंशाचे. चडशे तुत्सी लोक सरकारी पदांचेर काम वा वेपार करतात. ऱ्वाण्डांत सुमार एक टक्के लोक पिग्मी वंशाचे आसात. तांचेमदले चडशे लोक शिकार करून आपलें पोट भरतात. युरोपी लोकूय थंय काय प्रमाणांत आसात. सगळ्यांत उणे ऋस्तांव मिशनीरीचे लोक थंय मेळटात.
ऱ्वाण्डाचे चडशे लोक किंयार्वाण्डा भास उलयतात. फ्रांसेझ
