तत्वगिन्यान, राज्यशास्त्र, बंगाली लोककला आनी लोकांकाणयो, वेद वाड्मय तशेंच भारतीय तत्वागिन्यान, पूर्विल्ल्यो भारतीय विद्यासंख्या आनी संस्कृत साहित्य हांचें खोलायेन अध्ययन जाता. ह्या सगळ्या विद्या फांट्यांनी रवींद्रनाथ टागोर हाच्या जीवन कार्याच्या अभ्यासाक चड म्त्व दितात. शिक्षणाचें माध्यम बंगाली आनी इंग्लीश आसा.
विद्यापिठाचें रवींद्र भारती संग्रहालय टागोराच्या वास्तुंतच आसा. विद्यापिठांत मानव्यविद्येंतलें पदवे उपरांतचें शिक्षण आनी टागोर पदविका अभ्यासक्रमा खातीर सांजवेळां वर्ग घेतात. नृत्य, नाट्य आनी चित्रकला हातूंत खास अभ्यासाची सोय विद्यापिठांत आसा. रवींद्रनाथ टागोर हाच्या कला वाङ्मयाचो खोलायेन अभ्यास विद्यापिठांत जाता. बौध्द धर्म आनी तुळात्मक धर्म हांच्या अभ्यासाची सोय करपाची विद्यापिठाची येवजण आसा.
गिमाचे सुटयेंत भायलीं व्याख्यानां, भासाभासो आनी परिसंवाद विद्यापिठाच्या शिक्षणकांकडल्यान घडोवन हाडटात. डिसेंबर, १९६५ त स्थापन जाल्ली अस्तंत बंगाल नाट्य, संगीत आनी ललित कला अकादमी ही विद्यापिठाची एक उपघटक संस्था म्हणून ह्या कलांचो अभ्यास तशेंच संशोधनाचें कार्य करता.
विद्यापीठ अनुदानाच्या आदारान रवींद्रनाथ टागोर हाचे १०१ वे जयंतीच्या निमतान राश्ट्रीय प्रौढ शिक्षणाची सुरवात ६६ केंद्रां स्थापणूक केल्या. तातूंत समाजीक विज्ञान, नाटक आनी संगिताचो अभ्यासक्रम निरंतर शिक्षण येवजणेखाला राबोवपाचो विद्यापीठ यत्न करीत आसा. संदेशवहन तंत्रांतले चड करून चित्रपट निर्मणी, आकाशवाणी आनी दूरचित्रवाणी वयल्या कार्यावळींची निर्मिती संबंदांतलें प्रशिक्षण दिवपी केंद्र सुरू करपाचीय एक येवजण विद्यापिठाच्या विचारांत आसा.
-कों. वि. सं. मं.
रवींद्र संगीतः रवींद्रनाथ टागोर प्रवर्तित केल्लो एक खाशेलो संगीत प्रकार. भारतांत एकुणिसाव्या आनी विसाव्या शेंकड्यांत जी कलात्मक-संस्कृतीक क्रांती जाली तिचें बरेचशें श्रेय गुरूदेव रवींद्रनाथ टागोराक वता. इतलेंच न्हय, तो ते क्रांतीचो एक मुखेल प्रणेतो आशिल्लो, शें म्हणपाक जाता. ताणें अदमासाक तीनब हजार पदां बसयलीं आनी तीं स्वरबद्दय केलीं. कवी आनी संगीतकार हांचो सोबीत मेळ ताच्या व्यक्तिमत्वांत दिश्टी पडटा. रवींद्रनाथाचीं हींच पदां फुडाराक ‘रवींद्रसंगीत’ ह्या नांवान प्रसिद्द केल्लो. ताच्या घराकडेन संगिताच्यो बसकाय जाताल्यो, त्या वेळावयले व्हड संगीततज्ञ यदुभट; विष्णुचक्रवर्ती, राधिका गोस्वामी हांच्या म्होंवाळ गायनान त्यो रंगताल्यो आनी ह्या शास्त्रीय संगीताच्या प्रभावाक लागून रवींद्रनाथाच्यो संगीतरचना खाशेल्यो अशो परिपूर्ण थरल्यो. शास्त्रीय संगीता वांगडाच भुरगेपणांत ताणें बंगालाचीं लोकगितांय खूब आयकल्लीं. पद्मा न्हंयेचेर व्हडीं चलोवपी खारवी लोकांची बंगाली गितां, गांवागांवानी भोंवडी करपी संन्याशी लोकांची बाऊलगितां, तशेंच राधाकृष्णाच्या रूपलीलावर्णनांचीं भजनां, किर्तनां हांचे संस्कार ताचेर जाले. तातूंतले स्वर ताचे रचनेंत भरसल्ले दिसतात.
रवींद्रनाथान जीं बरींच देशभक्ती वयलीं गितां, धर्मगितां, मोगागितां आनी अनुश्ठानीक गितां बरयल्यांत, तातूंत मुखेल करून भावनांचो आविश्कार आनी प्रसंगा प्रमाण वातावरण निर्मणीक फावो अशी शब्दरचना आनी सूर हाचो संमेळ दिश्टी पडटा.
रवींद्र संगीताचें सामान्यपणान तीन गटांमदीं वर्गीकरण करूं येता- १) ताच्या सुरवेच्या गितांमदीं शास्त्रढीय संगिताचे आनी लोकागितांचे स्वर जशाक तशे आयिल्ले दिश्टी पडटात. २) दुसरे तरेच्या गितांनी प्रचलीत सुरां वामगडाच ताचे स्वताचे स्वर भरसल्ले दिसतात ३) तिसरे तरच्या गितांची गुरूदेवाची स्वयंभू स्वर रचनाय दिश्टी पडटा.
वाक्य जंय सोंपता, थंय सावनूच गिताची सुरवात जाता. जें वाक्य उक्तें करूंक शकना, तें पद प्रगट करूंक शकता आनी म्हणुनीच तें अनिर्वचनीय जावन रावलां. ही रवींद्रनाथ टागोराची काव्य आनी संगीत हांची मदले नातें दाखोवपी भुमिका.
भारतांतले चालंत अशे संगीत शैली परस, रवींद्रनाथाची शैली वेगळी. गुरूदेवांची गितां रागांत बांदिल्लीं आसात, पूण ख्यालाचे बंदिशीभाशेन आलाप-तानो घेवन तीं गावपाची रीत ना. गुरूदेवान म्हळांच, ‘हांवें म्हज्या गितांमदीं अशें अंतरूच दवरूंक ना, दुसऱ्या कोणेंय तें भरून काडचें आनी ताका लागून हावें खोशी जावचें’.
ताचीं बरींचशीं गितां भैरवी, खमा, काफी पिलरू, मल्हार, बिहाग, यमन आदी रागांमदी रचिल्लीं आसात. जायत्या रागांत मिश्रराग आसावरी- भैरवी, दरबारी तोडी- भैरवी, भैरव-भैरवी, मुलतानी-भीम पलासी येतात. तशेंच काय गितांचे स्वर रागाच्या नेमांसावन मेकळे आशिल्ले दिसतात. रागांच्यो शिमो ताणें निसंकोचपनान हुंपिल्ल्यो आसात. ताणें आपल्या गितांनी भावनांप्रमाण शब्दयेवजणेक बरेंच म्हत्व दिलां आनी म्हणूनूच ताच्या रचनांमदीं नव्या प्रकारच्या छंदांचो आविश्कार जाला. छंदा खातीर नव ताल, निर्मून ताणें संगिताचें साहीत्य आनी व्याकरण समृद्द केलां. देखीक- झपताल-५ मात्रा, षष्ठीताल- ६ मात्रा, एकादशीताल- ११ मात्रा, नवपंचताल- १८ मात्रा.
ताची स्वरलिपी पद्दत ही भातखंडे आनी पलुस्कार पद्दतीकडेन मेळपी- जुळपी आसून तातूंत ताची वेगळी आनी स्वतंत्र अशी स्पश्ट प्रतिमा दिश्टी पडटा. खंयच्या गितांमदीं खंयच्या उतरा उपरांत, कितलें रावपाचें, कितले खेपे ताची पुनरावृत्ती करपाची, खंय अनुकोमल, अतीकोमल स्वर गावपाचो, हें दाखोवपा खातीर ताणें स्वतंत्र कुरवांचो उपेग केला.
