इ.स. १८८१ वर्सा बडोद्याचो महाराजा, सय्याजीराव गायकवाड हाणें रविवर्म्याक बडोद्याक आपोवन व्हेलो आनी ताचेकडल्यान राजघराण्यांतल्या लोकांची चित्रां काडून घेतलीं. हाचेभायर रविवर्म्यान नलदमयंती, राधा-माधव, विश्वामित्र-मेनका, सीतास्वयंवर, कीचक-सैरन्घ्री, शंतनू-मत्स्यगंधा, कृष्णजल्म, द्रौपदी-वस्त्रहरण आदी जायतीं चित्रां काडलीं. भावनगरच्या ताका त्याच कामा खातीर आपोवन व्हेल्लो.
आपलीं रंगीत चित्रां तशाच रंगांत छापून आयल्यार तीं सामान्य लोकांकूय उपलब्द जातलीं, ह्या हेतान ताणें १८९४ वर्सा मुंबय रंगीत चित्रां छापपाचो एक छापखानो घालो. उपरांत पुणें जिल्ह्यांतल्या मळवली गांवांत तो छापखानो व्हेलो.
शिकागो आनी लंडनांतल्या प्रदर्शनांत ताणें आपलीं चित्रां धाडिल्लीं. थंय ताका इनामांय मेळ्ळीं. लॉर्ड कर्झन हाणें ताका मेळून ताची तोखणाय केल्ली. ताणें सुमार चारशें ते पांचशें चित्रां काडलीं अशें म्हण्टात.
कों. वि. सं. मं.
रविशंकर, पंडितः (जल्मः ७ एप्रिल १९२० वाराणसी).
नामनेचो भारतीय सतारवादक. ताचो मूळ गांव जेसोर (बांगलादेश). ताचो बापूय श्याम शंकर हो संस्कृत विद्याविद् आशिल्लो. तो कॅलिफोर्निया विद्यापिठांत तत्वाज्ञान शिकयतालो. प्रख्यात नर्तक उदय शंकर हो रविशंकराचो व्हडलो भाव. १९३० च्या सुमाराक तो आपल्या भावाचे नृत्य मंडळींत गेलो. ते वरवीं ताका परदेशांतली भोंवडी आनी नृत्याचें शिक्षण मेळ्ळें. १९३४ वर्सा ताची भेट सेनिया घराण्याचो उस्ताद अल्लाउद्दिनरवाँ हाचेकडेन जाली. १९३८ ते १९४४ ह्या काळांत ताणें ताचेकडल्यान तालीम घेतली. १९४१ वर्सा खाँसायबाची धूव अन्नपूर्णा, हिचे वांगडा ताचें लग्न जालें. १९४५-४६ वर्सा तो ‘इप्टा’ (इंडियन पिपल्स थिएटर असोसिएशन) हे संस्थेंत गेलो. थंय ताणें नृत्यनाटिकांखातीर संगीतरचना केली. फुडें राजकीय मतांच्या दडपणाच्या विरिघांत १९४७ वर्सा ‘इंडियन रॅनॅसान्स आर्टिस्ट्स’ हे स्वताचे संस्थेची ताणें स्थापना केली. १९४८ त डिस्कवरी ऑफ इंडिया हे सारक्या नृत्यनाट्याची संगीत येवजण ताणें केली. १९४९-५५ मदीं तो दिल्लीच्या अखिल भारतीय आकाशवाणी वाद्यवृंदाचो संचालक आशिल्लो. १९६६ त प्रसिद्द अमेरिकन वायोलीन वादक येहुदी मेनुईन हाचे वांगडा ताणें बाथ शारांत संगीत महोत्सवांत संयुक्य कार्यावळ सादर केली. बिटल्स ह्या नामनेच्या जनसंगीत (पॉप म्युझिक) समुहाचो अध्वर्यू जॉर्ज हॅरिसन हो तयाच्या प्रभावान १९६६ त सतारभक्त जालो. मुंबयंत ताणें १९६२ वर्सा ‘किन्नर’ नांवाची संगीत शिक्षणसंस्था स्थापन केली आनीमे १९६७ त तिचो फांटो लॉस एंजेलीसांत घालो. मेनुईन हाच्या पालवान ताणें भारतीय आनी अस्तंती संगीत पद्दतीक एकठांय हाडपाचो यत्न केलो. ताच्या ह्या यत्नाक लागून भारतीय शास्त्रीय संगिताकडेन पळोवपाची अस्तंती लोकांची बदलली आनी भारतीय शास्त्रीय संगिताचो देशाभायर प्रसार जालो.
ताणें संगीतरचनाकार म्हणून केल्ली कामगिरी भरीव आसा. पथेर पांचाली (१९५५), अपराजितो (१९५९), मीरा (१९७८) असल्या चित्रपटांच्या संगितांत पंडीत रविशंकराचे खास शेलीचो ठसो सहजपणान जाणवता. भारतीय ताल वा रागरागिण्यो तशेंच स्वरसंहतितत्व हांचे बाबतींत गरज पडटा तेन्ना तडजोड करून आपलें संगीत भारतीय दवरपांत ताणें बऱ्याच प्रमाणांत यश मेळयलां. ताका कितलेशेच राष्ट्रीयआनी आंतरराश्ट्रीय मान- सन्मान फावो जाले. बर्लिनचें सिल्वर वॅर अवॉर्ड, वॅनिस महोत्सवांत इनाम; १९६२ त संगीत नाटक अकादमीचें इनाम; ‘पद्ममभूषण’ १९६७ तशेंच १९६२ त आनी १९८० त दोनदां राश्ट्रपती पुरस्कार; १९७५ ‘इंटरनॅशनल म्युझिक काउन्सील चो युनेस्को पुरस्कार’; १९८७-८८ मध्य प्रदेश सरकाराचे वतीन ‘कालिदास सन्मान’ तशेंच १९६८ अमेरिकेंतल्या ‘युनिव्हर्सिटी ऑफ कॅलिफोर्निया’ आनी १९७३ भारतांतली ‘इंदिरा कलासंगीत विश्वविद्यालय’, ‘रविंद्र भारती’ (१९७३), ’विश्वभारती’, (देशिकोत्तम ही पदवी), ’बनारस हिंदू विश्वविद्यालय’ हांणी सन्माननीय डॉक्टरेट पदव्यो दिवन ताचो भौमान केलो. १९६८ त माय म्युझिक माय लायक, राग-अनुराग (बंगाली) हीं ताचीं आत्मचरित्राचेर पुस्तकां गाजल्यांत. भारत सरकारान ताका १९९ वर्सा ’भारत रत्न’ पुरस्कार दिवन ताच्या संगिताचो भोवमान केला.
कों. वि. सं. मं.
रवींद्र भारती विद्यापीठः अस्तंत बंगाल राज्यांतलें एक विद्यापीठ. कलकत्तयाक ८ मे, १९६२ ह्या दिसा ताची स्थापणूक जाली. अस्तंत बंगाल राज्य शासनान रवींद्रनहाथ टागोर हाचे वास्तूंत नाच, नाटक आनी संगीत अकादमीची स्थापना १९५६ त केली. फुडें टागोराचे १०१ वे जयंतीच्या म्हुर्तार राज्य शासनान रवींद्र भारती विद्यापीठ स्थापन केलें आनी तातूंत ही अकादमी आस्पावन घेतली. १९७५ वर्सा राज्य शासनान केल्ल्या सुदारीत अधिनेमांप्रमाण विद्यापिठाचो कारभार चलता.
अस्तंत बंगालांतल्या ललीत कलांचें शिक्षण दिवपी सगळ्यो संस्था विद्यापिठाच्या आंवाठांत येतात. विद्यापिठाकडेन सुमार साठेक संस्था संलग्न आसात. विद्यापिठांत मानव्यविद्या, दृश्यकला, सगळ्यो ललितकला, (नाटक, वाद्यसंगीत, कंठसंगीत) आदी विद्यांचे फांटे आसात. मानव्यविद्या कक्षांभितर इंग्लीश, बंगाली, संस्कृत, अर्थसास्त्र,
