काव्यांत जी गोडी निर्माण जाता ती रसाखातीरच. इंद्रियांनी रसाचे ग्रहण केले उपरांत, ताका लागून तयार जावपी सूख- दुखाच्यो संवेदना मनामेरेन पावतात आनी ते ते संवेदने प्रमाण मनाचेर त्यो त्यो भावना निर्माण जातात. ह्या भावनांच्यो प्रतिक्रिया म्हणून भावनेप्रमाण मनशाच्या मुखामळार तशेंच कुडीच्या हेर आंगांचेर कुरू (भाव) निर्देशीत जाता. खंयचेय कलाकृतीचो रसस्वाद घेतना तो घेवपी मनीस त्या प्रसंगांकॊत समरस जाता आनी परिस्थितीचो कलात्मक अणभव घेवंक पावता. त्या त्या रसाचो भावनीक थरावयल्यान आस्वाद घेवप ताका शक्य जाता. तशें जातकच ताका खरो कलानंद प्राप्त जाता.
अशे तरेचो आनंद काव्यांत वा नाटकांत उत्पन्न जाता, तो मनशाच्या मनाभितर ज्यो किदें खाशेल्यो अशो मनोभावना आसतात, तांची सगळ्या वटांनी पोसवण केल्ल्यान घडटा. त्या मनोभावनांचें उठावदार चित्र काव्यांत दिसता, त्या काव्याक वा नाटकाक ‘रसयुक्त’ अशें म्हण्टात. म्हणून त्या विशिश्ट मनोभावांकूच रस हेंच नांव साहित्यशास्त्रज्ञांनी दिलां. राग येवप, आनंद जावप, हळशिकवाणें दिसप, हे मनाचे धर्म सगळ्यांकूच अणभवपाक येतात, तांकांच काव्यशास्त्रवेत्त्यांनी भाव वा भावना अशो संज्ञा दिल्यात. ल्हानसावन व्हडां मेरेन सगळ्यांच्या मनांत ह्यो भावना राबितो करून आसतात आनी चेतना मेळटकूच उदकांत बुडयल्ल्या तेलाच्या थेंब्याप्रमाण त्यो व्हड जावन (पांकारून) मनाचेर ताबो मेळयतात. हास्य (हासो), क्रोध (तिडक), उत्साह (उमेद), शोक (दुख), भंय (भिरांत), किळस (हळशीक), अजाप ह्यो भावना ल्हान भुरग्यांमदीं लेगीत दिश्टी पडटात. व्हड जातकूच लेगीत खिणाखिणाक ह्याच भावनांचो वेगवेगळ्या रितींनी दर एक मनीस अणभव घेत आसता. ह्यो ज्यो बुन्यादी आनी आपसूक अशो मनशाच्यो अंतरंगांतल्यो भावना आसात, ताचेवयल्यान काव्यशास्त्रवेत्त्यांनी रस थारायल्यात. ह्या रसाची प्रक्रिया सांगतना कामय परिभाशीक संज्ञा दिल्यात त्यो अशो- (1) स्थायी भावः स्थायी भाव म्हळ्यार कायम तिगपी भाव वा धर्म. मनशाच्या मनांतले हांसो, दुख, खमत हे जे बुन्यादी आनी आपसूक भाव आसतात तांकां स्थायी भाव ही संज्ञा वापरतात. हे स्थायी भाव रती, हास्य, शोक, क्रोध, उत्साह, भंय, जुगुप्सा वा किळस आनी विस्मय अशे आठ आसून, हांचेर आदारूनच श्रृंगार, हास्य, करूण, रौद्र, वीर, भयानक, बिभत्स आनी अदभूत अशे आठ रस मानल्यात. तर शांत रसाचो स्थायी भाव अभावात्मक मानला, कित्याक तर हातूंत कसलेय तरेची संवेदना दिसना.
(2) विभावः वासनेच्या रुपान मनांत आशिल्ल्या स्थायी भावांक सुवादीक करून रस पदवेक पावोवपी ते विभाव.
(3) अनुभावः स्थायी भावामचो अणभव दाखोवपी म्हळ्यार परिणाम दाकोवपी ते अनुभाव.
(4) व्यभिचारी भावः स्थायी भावामचो परिपोश करून ताका सगळ्याक (काव्यांत) संचार करपाक तयार करपी भावांक व्यभिचारी भाव अशें म्हण्टात.
रसांचें स्पश्टीकरण अशें – (1) श्रृंगाररसः हो सगळ्या रसांचो राजा. रती म्हळ्यार दादल्याक बायलेविशीं आनी बायलेक दादल्याविशीं दिसपी कामूक ओड, ही भावना ह्या सुरवेक सावन अखेर मेरेन मुखेलपणान आसता. श्रृंगाररसाचे दोन प्रकार आसात. एक संभोगश्रृंगार आनी दोन विप्रलंभश्रृंगारः ‘अभिज्ञान शाकुंतलांतले दुष्यंत शकुंतलेचे मिलन हो संभोगश्रृंगार जाल्यार गीत गोविंदांतल्या राधाकृष्णाच्या श्रृंगाराच्या वर्णनाक विप्रलंभश्रृंगार म्हण्टात.’ हाचे फाटल्यान मोगी जिवांचें मिलन घडटा तो संभोगश्रृंगार जाल्यार हाचे उरफाटें दोनूय जिवांक मेळपाची ओड सता पूण मेळप शक्य जायना, हातूंतल्यान जो श्रृंगार रूप घेता तो विप्रलंभश्रृंगार ,
(2) हास्यः हांसो निर्माण करपी रस. मागीर ताका कारणां खंयचीय आसू येतात. जाका लागून हांसो निर्माण जाता ती व्यक्ती वा कृती म्हत्वाची थरता.
(3) करूणरसः भोव आवडपी वा लागशिल्ल्या मनशाचें मरण वा बऱ्याच तेंपामेरेन वियोग, केन्नाय बरें जावंक शकना अशा दुयेंसाक लागून कुडीक जावपी पिडा, संपत्तीचो नाश ह्या कारणांक लागून ह्या रसाची निर्मणी जाता. शोक होच ह्या रसाचो स्थायीभाव आसता.
(4) रौद्ररसः राग हो ह्या स्थायीभाव. सुडाचे, बदल्याचे भावनेन भरिल्ली आनी राक्षची वृत्तीचो कृती हे रौद्ररसाचे विशय जातात.
(5) वीररसः उत्साह, उमेद, नेट, उर्बा हे ह्या रसाचे स्थायीभाव.
(6) भयानकरसः भंय, भिरांत होच ह्या रसाचो स्थायीभाव.
(7) बीभत्सरसः हळशीक दिसप, पोजडेपण दिसप हो ह्या रसाचो स्थायीभाव.
(8) अदभूतरसः विस्मय म्हळ्यार अजाप, हो ह्या रसाचो स्थायीभाव.
रसाचो सुवाद घेवप हो एक अणभव वा भावप्रतीती. ही प्रतीती लोकीक अशा प्रत्यक्ष, अनुमान ह्या प्रतीतीसावन वेगळी आसता. रस अणभवपा खआतीर, रसिकाक एके खाशेले पातळेवयल्यान काव्याची गोडी चाखची लागता. खंयचेय गजालीक वा कारणाक लागून ती पातळी सुटली म्हणटकच रस ना जाता वा उणो जाता. ही पातळी सुटपाक कारण थरपी गजालींक अनुभवगुणान रसविघ्नां म्हळ्यांत. संभावनाविरह, स्वपरगत देशकाल विशेशावेश, निजसुखादिविवशीभाव, प्रतीत्यपायवैकल्य, स्फुटत्वाभाव, अप्रधानता आनी संसययोग ही सात रसविघ्नां आसात.
जरी आठ रसांक मुखेल मानल्यात तरी हो आंकडो उणो अदीक जाता. काय जाणांनी एकूच रस मानला, जाल्यार कांय जाणांनी जितले भाव तितले रस अशें म्हळां. भोज, भवभूती, मधुसूदन
