कृष्णभक्ती-संप्रदायांतल्या जायत्या कवीनीं संतांनी आनी भक्तांनी तिचेविशीं जायतीं पदां रचल्यांत. तांकां ती आवयभशेन दिसता. कृष्णभक्तीच्या रसीक आनी सखी ह्या संप्रदायांनी यमुना ही एक गोपी आशिल्लयाचें कल्पिलां आनी कृष्ण जसो राधेच्या ताब्यांत आसता, तसोच तो यमुनेच्या ताब्यांत आसता अशें म्हळां.
आधुनिक काळांत यमुना न्हंयेचेर जलविद्युत् निर्मिती प्रकल्प बांदल्यात आनी जायतीं खारजां बांदून तिचें उदक शिंपणावळीखातीर उपेगाक हाडलां.
ययातिः एक चंद्रवंशी राजा. नहुषाचो तो पूत. ताच्यो दोन बायलो आशिल्ल्यो. तातुंतले शर्मिष्ठेगेर तीन आनी देवयानीगेर दोन चले आशिल्ले. आपलें जाण्टेपण आपल्या पुतांक दिवन तांचें तरणेपण मेळोवपाची ताका इत्सा जाली. पूण पुरू सोडून आनीक कोणूच पूत ताचे हे गजालीक तयार जालोना. सगळ्या पुतांमदीं पुरू हो सगळ्यांत धाकटो. पूण ययातीन ताका राज्याचे सगळे अधिकार दिले आनी आपूण एक हजार वर्सभर तरुण रावन शारिरीक सूख भोगीत रावलो. ताचे उपरांत पुरूक आपोवन ताणें सांगलें- 'इतले दीस हावें विशयसुख भोगलें. तरी पूण म्हजी तृप्ती जावंक ना. तूं तुजें तरणेपण घे. हांव आतां वानप्रस्थ आश्रमांत वचून तपस्या करतां'.
ताचेउपरांत व्हड तपश्र्चर्या करून ययाती सर्गांत पावलो. पूण थोडयाच दिसांनी इंद्राच्या शापान तो सर्गभ्रश्ट जालो. सर्गाचे वाटेन धर्तरेचेर येतना ताका दौहित्र, अष्ट, शिवि आदी मेळ्ळे. ताची ती आवतिकाय पळोवन त्या सगळ्यांनी ताका आपल्या पुण्यफळाच्या बळग्यान परत सर्गात धाडलो. ह्या लोकांक लागुनूच अखेरेक मुक्ती मेळ्ळी.
यखाः एक आदिवासी जमात. कर्नाटक राज्यांतल्या कूर्ग भागांत आनी केरळ राज्यांतल्या उत्तर मलबारांत हांची वसती आसा. व्यन्नाड हें हांचें मूळस्थान आसुंये अशें म्हणटात. पंजिरी, पनिय, बदव आनी काजी यखा अशीं हांचेमदीं चार कुळां आसात. बदव आनी काजी यखा ह्या कुळांतलो लोक कावळ्याचें मांस खातात म्हणून तांकां समाजांत उण्या दरज्याचे मानतात. पंजिरी आनी यखा हे कर्नाटकांतल्यान आयिल्ले आसून, तांचेमदीं इप्पुमलै आनी हरट्टी अशे दोन पंगड आसात. इप्पुमलै लोकांची वसती श्रीमंगल आनी पोन्नमपेट वाठारांत आसा. हरट्टी यखांचो राबितो परट्टी मलै हांगा आसा.
कोरवा, कुट्टथम्म आनी गुलिकन ह्या देवांक ते भजतात. मलबार जिल्ह्यांतल्या रानांनी हाचीं देवळां आसात. देवाची पुजा करचे पयलीं ते सुर्याची प्रार्थना करतात. तांदूळ, नाल्ल हें तांचें पुजेचें साहित्य. कुट्टथम्माक सोऱ्याचो आनी कोंब्याचो निवेद्य लागता. कूर्ग लोकांच्यो सगळ्यो परबो ते मनयतात. तशेंच लग्ना वेळार ते गंगेची पुजा करतात. कावेरी,लक्ष्मणतीर्थ आनी धर्तरेचीय ते पुजा करतात. जादुटोणो आनी मंत्र-तंत्र हांचेर तांचो खूब विश्र्वास आसा.
हे जमातींत जाण्टेले लग्न थरयतात. आते वा मामेभयणीकडेन लग्न जातात. व्हंकल पसंत जातकच न्हवऱ्याचो बापूय आनी टोळयेचो मुखेली व्हंकलेगेर साडी आनी रांदपाचीं आयदनां घेवन वतात. न्हवऱ्याच्या बापायन आपलें येवपाचें कारण सांगले उपरांत व्हंकलेक थंय हाडटात आनी तिका साडी दिवन ताळी बांदतात. देवपुजाय थंयच जाता. मागीर दोनय वटेनचे लोक एकठांय बसून लग्नाचो म्हूर्त थरयतात.
हे लोक जाय तितल्यो बायलो करपाक शकतात. विधवा विवाहाक मान्यताय आसा. विधवे वांगडा लग्न जावपी दादलो आपल्या इश्टांवांगडा तिगेर वता आनी तिका चार आणे दिवन तिच्या गळ्यांत ताळी बांदता. दादल्याचे इत्सेप्रमाण घटस्फोट मेळटा. दादल्यान व्यभिचार केल्यार ताका ते बायलेकडेन लग्न जावंचें पडटा. हे खातीर एक ते धा रुपयांमेरेन दंडूय करतात.
गुरवार बायलेक सातव्या म्हयन्याचेर गोड-धोड जेवण दितात आनी उपरांत कुळारा धाडटात. तिच्या बाळंटेराखतीर वेगळी कूड आसता. बाळंटेरा उपरांत भुरग्याक आनी बाळंटीक न्हाण घालतात. सुवेर बारा दीस पाळटात आनी त्याच दिसा बारसो करतात.
मेल्ल्या मनशाक चड करून हे लोक पुरतात. ताचे पयलीं मड्याक न्हाण घालून नवे कपडे गुठलयतात. फोंडांत थोडें शीत आनी दूद दवरतात. दूद ना जाल्यार नाल्ल्याचें उदक उपकारता. आठव्या वा धाव्या दिसा काकबळी दितात. मेल्ल्याक खोपींत शेण सारोवन थंय जाण्टेल्यांच्या नांवान जेवण, मांस, सोरो ह्यो वस्तू दवरतात. बायलांक बशिल्ले स्थितींत पुरतात.
शेती हो हांचो मुखेल धंदो आसून चड करून हे लोक भात पिकयतात. कालमानाप्रमाण हे जमातींत ल्हव ल्हव करून आधुनिक बदल घडत आसात.
यल्लमाः दक्षिण भारतांतली एक ग्रामदेवता. हिच्या नांवाच्यो कांय व्युत्पत्ती आसात. त्यो अशो- १.एक खेपे रेणुकादेवी कानडी प्रदेशांतल्या सौंदत्ती गांवांत गेली. थंय तिच्या भक्तांनी तिका 'यल्ल अम्मा?' म्हणून प्रस्न केलो. यल्ल म्हणजे कोणागेर आनी अम्मा म्हणजे आवय. हाचेवयल्यान तिका यल्लमा हें नांव मेळ्ळें. २. यल्ल म्हणजे सगळे आनी अम्मा म्हणजे आवय. सगळ्यांची आवय वा जगदंबा.
