हाचे पयलींची कला, इतलेंच ह्या संदर्भांत म्हणूं येता. चवसठ कलां मदली ही एक कला असो उल्लेख वात्सायनाच्या कामसूत्रांत आसा.
खंयचेय धर्मीक वा मंगल कामाक रांगोळी गरजेची आनी मुळावी गजाल. खंयचोय सण, परब, पवित्र सुवाळो आदी शुभ प्रसंगां वेळार धर्मकृत्याचे सुवातेर सगळ्यांत पयलीं रांगोळी घालपाची रीत आसा. कोणाकूय ओंवाळटना ओंवाळपाक बशिल्ल्या मनशाच्या पाटाभोंवतणी आनी पानां भोंवतणी रांगोळी घालतात. दिवाळेचे परबेंत दारा सामकार वा आंगणांत तरा तरांच्यो रांगोळ्यो घालून उपरांत तातूंत तरां तरांचे रंग भरतात. पुर्विल्ल्या काळांत दर एकल्याच्या घरा मुखार सकाळीं फुडें शेण – शिंताडो घालून रांगोळी घालपाची प्रथा आशिल्ली. रांगोळी शिरमुळ्याच्या चुर्णान घालतात. कोंकणांत भाताचीं कल्लां लासून जाल्ल्या धव्या गोबराचोय उपेग रांगोळी घालपाक करतात. रांगोळेचें पीठ भरभरीत आसता. ताका लागून चिमटेंतल्यान ते सहज पडटा. हालींसरा रंगी बेरंगी रांगोळेची पूड सर्रास मेळटा. तशेंच रांगोळी घालपाची उपकरणांय चार रेगो मुजरत घालतात. अशें केलें ना जाल्यार शेण सारयल्ले जमनीकि अशूभ मानतात.
सौंदर्याचो दिश्टावो आनी मंगलाची सिध्ताय हेच रांगोळी घालपा फाटले दोन मुखेल हेतू. रांगोळेंतल्यो आकृतायो ह्यो प्रतिकात्मक आसतात. चड करून वांकड्या रेगांचो उपेग रांगोळेंत करतात. थिपके, त्रिकोण, चवकोन, वाटकुळां हांच्या आदारान सोबीत आकृतायो घालतात. चवकोनाचे कोनशे मात केन्नाच मेकळे दवरिनात. ह्या कोनशांचेर चड करून त्रिदळाची आकृताय रेखतात. त्रिदळाक त्रिभुवन, तीन देव, तीन अवस्था आनी त्रिकाल अशा विश्वतत्वाचें प्रतीक मानतात. अशींच कांय प्रतीकां म्हळ्यार शंख, स्वस्तिक, च॑मद्र, सूर्य, नागयुग्म, अष्टदल, कमळ. व्हडल्या चवकोनांतले बारकेले चवकोन खाशेले पद्दतीन कुकमान भरतात. हाचेभायर टिपक्यांनी रांगोळी काडपाचीय चाल आसा. पयलीं जमनीचेर मेजून कांय टिपके घालतात आनी मागीर ते उब्या- आडव्या रेगांनी जोडून तातुंतल्यान मोर, कांसव, वेल, कमळ आदी आकृत्यो निर्मितात. ही रांगोळी चड करून बायलोच घालतात. हालीं तेंपार दादलेय हे कलेंत रस घेतना दिसतात. रांगोळीच्या सर्तींनी बायलांवांगडा दादलेय वामटेकार जातात आनी इनामां जोडटात.
आकृतीप्रधान आनी वल्लरीप्रधान अशे रांगोळेचे दोन मुखेल प्रकार आसात, धान्यां आनी कड्डणां वापरून, फुलां वापरून विंगड विंगड तरांची चुर्णां, पावडर, रंग वापरूनय रांगोळी घालतात. उदकाचेर लेगीत उफेवपी रांगोळी घालतात. हालीं तेंपार फेविकॉलांत रंग घोळोवनूय रांगोळी घालतात.
भारतांतल्या हिंदू समाजांत रूढ जाल्लो हो पारंपारीक कला प्रकार अशें म्हळ्यार जाता. सण, परबो, मंगल समारंभ, पुजा, कुलाचार, कुलधर्म, संस्कारविधी, व्रतां वैकल्यां हांचेकडेन ही कला संबंदीत आशिल्ली दिश्टी पडटा. तेच प्रमाण जैन, पारशी ह्या धर्मांनीय हिंदू धर्माप्रमाणूच अशुभनिवारण आनी शुभप्रद म्हणून मंगल सुवाळ्यां वेळार रांगोळी घालतना पळोवंक मेळटा. हालींसरां रांगोळी घालपाच्यो सर्ती जातात. दोन हजार वर्सां पयलींची ही कला आजुनूय तग धरून आसा.
राजस्थानांत हिका ‘मांडणा’, सौराष्ट्रांत ‘सय्या’, मध्यप्रदेश आनी उत्तरप्रदेशांत ‘चौकपूरना’ वा ‘सोनाररव्न्ना’, आंध्र प्रदेशांत ‘मुग्गू’, बिहारांत ‘अरीपण’ वा ‘अयपन’, तमीळनाडूंत ‘कोलम’, केरळांत ‘पुविडल’, ओरिसांत ‘झुंटी’, बंगालांत ‘अलिपना’, गुजरातांत ‘साथिया’, कर्नाटकांत ‘रंगोली’ जाल्यार महाराष्ट्र आनी गोयांत रांगोळी ह्या नांवांनी वळखतात.
वात्सायनाच्या कामसुत्रांत चवसठ वळेरेंतूय रांगोळेचो उल्लेख केल्लो आसा. पुर्विल्ल्या मराठी वाङमयांतूय रांगोळेचे बरेचकडेन निर्देश आयिल्ले पळोवंक मेळाटात. नलचंपून (इ. स. 10 वो शेंकडो) उत्सवा वेळार घराफुडें रांगोळी घालताले असो उल्लेख आसा. नाम चितांमणी (इकरावो शेंकडो) ह्या ग्रंथातूय जेवणाच्या प्रसंगावेळार रांगोळेचो उल्लेख जाता. हेमचंद्राचे (11 वो 12 वो शेंकडो) देशी नाममाला ह्या ग्रंथांत, तांदळाच्या पिठान रांगोळी घालताले असो इल्लेख मेळटा. मानसोल्लासांत (बारावो शेंकडो) आनी श्री कुमारे शिल्परत्नांत ‘धूलिचित्र’ ह्या नांवान रांगोळेचो उल्लेख केल्लो मेळटा.
कों. वि. सं. मं.
राखी पुनवः एक परब. ही श्रावण म्हयन्यांतले पुनवे दिसा मनयतात. ह्या दिसा भयणीन भावाक राखी बांदपाचो सुवाळो जाता. राखी बांदपाची ही प्रथा कशी आनी केन्ना सुरू जाली हाची म्हायती हेमाद्रीन चतुर्वर्ग हातूंत (व्रतखंड – अध्याय) भविश्योत्तर पुराणांत इंद्राणीची कृष्णान युधिष्ठिराक सांगिल्ली कथा दिल्या. हे कथेप्रमाण असुरांकडल्यान हार खाल्ल्या इंद्राची दुर्दशा जाले उपरांत इंद्राणीन ताच्या उजव्या हाताक राखी बांदली. ते राखीच्या प्रभावान ताणें असुरांक सडेतोड जाप दिली. राखीचो प्रभाव वर्सभर उरता आशिल्ल्यान शुक्राचार्यान असुरांक वर्सभर वाट पळोवपाक सांगले. ते खातीर दर वर्सा राखी बांदप म्हळ्यार राखीच्या प्रभावाचें पुनरूज्जीवन करप अशें जाता. मूळचे प्रथेप्रमाण राखी ही राजा खातीर आशिल्ली आनी राजपुरयतान ती राजाच्या उजव्या हाताक मंत्रक म्हणून बांदप असो नेम आशिल्लो.
