असो निर्देश आशिल्ल्यो मुद्रा उपलब्ध आसात. हांचे भायर इतिहासांत आनी वाङमयांत चडसा नामनेच्या नाशिल्ल्या राजांच्यो मुद्राय सांपडिल्ल्यो आसात. पंजाबांत संघोलाक इ.स. पयल्या शेंकड्यांत खरोष्ठी लिपींत ‘रजदिरजस त्रतरस गुडुफरस’ (गोण्डोफरीस) असो लेख आशिल्ली मुद्रा उपलब्ध जाल्या. हे मुद्रेचेर मदीं उजव्या हातांत ढाल आनी दाव्या हातांत वज्र घेतिल्ले ‘पल्लास’ हे देवतेची मूर्त आसा. कनिष्क, अस्तंती क्षत्रपांचे रुद्रसेनादी राजंच्या इसवी सनाचे सुरवेच्या काळांतल्यो राजघराण्यांत लग्न जाल्ल्या प्रभावती – गुप्ता हे राणयेच्या ताम्रपटाची मुद्रा चार ओळींची आसून ‘वाकाटक ललामस्य क्रप्रासनृपश्चियः जनन्या युवराजस्य शासनं रिपुशासनम्’ असो मजकूर ताचेर आसा. वाकटाक घराण्यांतलो दुसरो प्रवरसेन हाचे जायते ताम्रपट विदर्भांत मेळ्ळ्यात. आनी तांचेरूय राजाचें आनी वंशाचें नांव दिल्लें आसा. गुप्त घराण्यांतल्यो श्रीगुप्त, समुद्रगुप्त, घटोत्कचगुप्त, बुधगुप्त ह्या राजांच्यो मुद्रा उपलब्ध आसून त्यो ह्या राजांच्यो पदव्यो, तांचो धर्म हांची म्हायती दितात. तांचेवयलो गरुडादी आशय खूब कलात्मक आसा. हीच प्रथा गुप्तोत्तर काळांत चालूच उरली.
चालुक्य, राश्ट्रकूट सारकिल्ल्या दक्षिणेंतल्या राजघराण्यांच्या ताम्रपटांच्या कड्यांचेर राजाचें नांव, पदव्यो, राजचिन्न सारकिले आशय सांपडटात. मध्ययुगांत राजमुद्रांची प्रथा चालूच उरली. सनद सरकारी पत्रांचेर राजमुद्रा वा पयले श्रेणींतल्या अधिकाऱ्यांच्यो मुद्रा छापताले. ही प्रथा सामकी शिवकाल आनी ताचे उपरांतूय चालूच उरली. मोडी सनद आनी पत्रां हांचो अखेर चड करून ‘इति लेखनसीमा’ ह्या उतरांनी करताले आनी मागीर राजमुद्रा छापताले. ‘प्रतिपञ्चन्द्ररेखैव.. मुद्रा भद्राय राजते’, ही शिवछत्रपतीची मुद्रा प्रसिद्द आसा.
आधुनीक काळांतय अशाच उद्देशाच्यो आनी उपेगाच्यो अधिकार मुद्रा वापरांत आसात.
भारत स्वतंत्र जातकच राज्य यंत्रणेंत जाल्लो बदल अधिकृतपणान सुचीत करप आनी स्वतंत्र राश्ट्राची नवी अस्मिता दाखोवन दिवप अशा दोट्टी उद्देशान भारताचे घटना प्रमाण सारनाथ हांगाच्या अशोक स्तंभाच्या शिर्षाची प्रतीकृती राजमुद्रा म्हणून घेतली. हे मुद्रेंत चार दिकांक तोंडां केल्ले आनी एकामेकांक फाट केल्ले उबे शींव, शिंवाच्या पांयांपोंदा आशिल्ले वाटकुळे पिटीकेचेर हत्ती, शींव, घोडो आनी बैल हे प्राणी आनी प्राण्यांमदले सुवातेंत एक एक धर्मचक्र. हे राजमुद्रेखाला ‘सत्य मेव जयते’ हें स्वतंत्र भारताचें बोधवाक्य बरयल्लें आसा. स्वतंत्र भारताचो राजकारभार सम्राट अशोकाच्या राज्यकारभारा सारको आदर्श आसचो ही भावना हे राजमुद्रे फाटल्यान दवरल्या. नाणी, नोटी, टपालाचीं तिकीटां, सरकारी कागदपत्र, आनी हेर सरकारी दस्तऐवज हांचेर राजमुद्रा छापिल्ली आसता. तशेंच राश्ट्रपती भवन, संसद भवन, सचिवालयां सारकिल्लीं सरकारी अधिकृत सभाघरां आनी प्रधानमंत्री, राज्यपाल, मुख्यमंत्री हांचीं निवासस्थानां; सर्वोच्च न्यायालय, उच्च न्यायलय हांच्यो इमारती हांचेर राश्ट्रमुद्रेच्यो प्रतीकृती बसयल्ल्यो आसतात.
कों. वि. सं. मं.
राजराजेश्वरीः एक देवी. दशमहाविद्यांतली जी चवथी शक्ती भुवनेश्वरी, तिकाच भैरव तंत्रांत राजराजेश्वरी अशें म्हळां. राजापरस चड वैभव भोगपी आनी ब्रह्मा, विष्णु, महेश, ह्या देवांचीं आसनां करून तांचेर बसपी म्हणून हिका राजराजेश्वरी म्हणिल्ली आसा. ब्रह्मा, विष्णु, रूद्र ह्या देवांनी आपआपल्याक दिल्लीं कामां आनी ताका लागून ते मेल्लेवरी जाले. अशी शाक्त तंत्रांतली कल्पना आसा. अशा वेळार ही तांच्या मड्याचेर उबी रावन विश्वाची वेवस्था चलयता अशें तातूंत म्हळां.
उत्तर प्रदेशांतल्या उनाव जिल्ह्यांत बांगरमऊ नांवाच्या गांवांत हिचें नामनेचें देवूळ आसा. हांहाची मूर्ती तंत्रशास्त्र आनी योगशास्त्र हांच्या आदारान तयार केल्ली आसा. हाचेभायर नेपाळ, रामेश्वर, आनी विदर्भांतल्या मंडला किल्ला ह्या स्थळांनी तिचीं देवळां आसात.
राजराजेश्वरीक राजरा अशेंय म्हण्टात. महाराष्ट्रांतल्या कांय ब्राह्मणांच्या घरा हिचे टाक आसतात. ह्या टाकांनी तिंच्यो सात प्रतिमा आसतात. हे देवीच्या नांवान एक कूलधर्म आसता. घरांत लग्नकार्य जालें म्हण्टकच हो कूलधर्म करतात. कांय कडेन चैत्र पुनवेकूय हो कूलधर्म करतात. हाका साडेसात मनशांचो कूळधर्म म्हण्टात. साडेसात मनशांमदीं एक घरचो मेवणो, एक भायलो मेवणो, एक ब्राह्मण, एक सवायशीण, एक ब्रह्मचारी (अर्दो मनीस) आनी एक विधवा अशा मनशांक जेवपाक आपयतात. हातुंतले विधवेक मायगोसावीण वा विठ्ठलबाष्ण अशें नांव आसा.
ह्या वेलार केल्लें जेवण साडेसात मनशांपरतेंच करतात. जेवण करून उरिल्लें अन्न जमनींत पुरतात ना जाल्यार गांवाभायर व्हरून उडयतात. हें जेवण घरांतल्या कुमारिकांचे नदरेक पडूंक दिवपाचें नासता अशी समजूत आसा.
कों. वि. सं. मं.
राजवाडे, कृष्णशास्त्रीः (जल्मः इ.स. 1820; मरणः 6 ऑगस्ट 1901, पुणें).
मराठी ग्रंथकार. पुण्याचे संस्कृत पाठशाळेंत न्याय, अलंकार, वेदान्त आनी धर्म ह्या शास्त्रांचें ताणें अध्ययन केलें. उपरांत थंयच तो साहित्य आनी अलंकारशास्त्र ह्या विशयांचो 1841 वर्सा अध्यापक जालो.
