लिपीः राजस्थानी लिपि चडकरून देवनागरी लिपि वरीच दिसता.थोड्या अक्षरांचें वंण मातशें वेगळें आसा. पूण दिसान दीस हो फरक उणो जायत चल्ला. ही लोपी रेग ओडून बरयतात. सरकारी वा न्यायालयिन कामकाजा खातीर हे लोपीचो उपेग करतात. पूण वेपारी लोक आपलो हिशेब बरयतना महाजनी वा वाणियावटी हे लिपीचे शेलीचो उपेग करता. हे लिपीच्या अक्षरांक ‘मुडिया’ नांवानीवळखतात. ह्या अक्षरांक मात्रा नासा. ही लिपि एक प्रकरचें शेदटहॅन्डचें काम करता. मुडिया अक्षरांचो सोद मोगल सम्राट अकबराचो अर्थ सचीव राजा टोडरमल हाणें लायलो असो उल्लेख वालचंद मोदीच्या ‘देश के इतिहास में मारचवाडी जातीका स्थान’ ह्या पुस्तकांत मेळटा.
डिंगलः राजस्थानी भाशेचें एक रूप डिंगल ह्या नांवान प्रसिद्द आसा. डिंगल हें नांव अस्तंती राजस्थानी वा मरूभास वा मारवाडिच्या साहित्यीक रूपाक दिलां. हें रूप तशें खूब प्राचीन ना. एकोणिसाव्या शतमानांत ही भास वेव्हरांत आयली. हे भाशेचें मूळ स्वरूप जोधपूरचो किराजा बाँकीदासाच्या कुकवि – बत्तीसी नांवाच्या ग्रंथांत पळोवंक मेळटा. हो ग्रंथ 1871 वर्सा उजवाडाक आयिल्लो.
डिंगल साहित्यः डिंगल साहित्याचेर राजस्थानाचेर जाल्ले शंबरांनी वर्सांचे संस्कार, संघर्शमय लोकजीण आनी ताचो इतिहास प्रतिबिंबीत जाला. तेचपरी ह्या साहित्यांत देशप्रेम, जातीय गौरव, स्वतंत्रतायेच्या झुजाचें वर्णन आयिल्लें आसा. डिंगल साहित्याच्या इतिहासाक आगळेंच म्हत्व आसा. पंदरावें शतमान ते एकुणीसावें शतमानामेरेन सुमार चारशें वर्सांचो डिंगल साहित्याचो इतिहास मेळटा. हे भाशेंतलें गद्य साहित्य चड करून ख्यात, वात, विगत आनी पिढी च्या रूपांत मेळटा. ख्यात शब्द संस्कृत शब्द ख्यातिचें रूपांतर आसा. राजस्थानी भाशेंत ‘वात’ म्हळ्यार काणी. संस्कृत शब्द वार्ता वयल्यान हो शब्द आयला.
डिंगल साहित्याच्यो कांय देखी अशोः ख्यात- सीसीदियाँ री ख्यात, राठौडॉ री ख्यात, कक्षवाहॉ री ख्यात, महाराजा मानसिंग जी री ख्यात, जोधपूर री वात, हाडै सूरजमल री वात, राणा कूँभा चितभरमिया री वात, राव बीकैजी री वात, जैसलमेर वात, आदी.
विगत- मेवा डरा भाखरॉ री विगत, सीसोदिया चूंडावताँ री साख री विगत, जोधपूर बीकानेर टीकायताँ री विगत, गढ कोटाँ री विगत आदी.
पीढी- ईडर रा धणी राठौडाँ री पीढियॉ, राठौडां री खाँपाँ री पीढियाँ, आहाडा री पीढियाँ, चद्रावताँ री पीढियाँ आदी.
वंशावळी- राठौडाँ री वंशावळी, झालांरी वंशावळी, रजपूतां री वंशावळी, उदैपूर रा राजावाँ री वंशावळी, जैसलमेय राभाटी महारावळ री वंसावली. डिंगल साहित्यांतल्या पद्यात्मक साहित्याच्या ग्रंतांचीं नांवां चडकरून चरित्र नायकाच्या नांवा वांगडा रासौ, प्रकाश, विलास, रूपक आनी वचनिका जोडून दवरताले.
रासौ- रयमल रासौ, राणा रासौ, सगतसिंघ रासौ, रतन रासौ, महाराजा श्री सुजणसिंघजी रो रासौ आदी.
प्रकाश- राजविलास, जगविलास, विजैविलास, रतनविलास, अभयविलास, भीमाविलास आदी.
रूपक- राजरूपक, गोगादे रूपक, राव रिणमल रो रूपक, रतन रूपक आदी.
वचनिका- अचलदास खीची री वचनिका, राठौड रतनसी री महेसदासौत री वचनिका आदि.
छंदाच्या आदारान दवरिल्लीं नांवाः
नीसाणी- गोगैजी चहूँवाणा री नीसाणी, राठौड अजबसिंघ गंगासिंघोत री नीसाणी, राव खंगारजी नीसाणी, नीसाणी बीरमाण री आदी.
झूलणा- सोढों रा गुण झुलाणा, राजा गजसिंघजी रा झुलाणा, अमरसिंघ जी रा झुलाणा........
अशीच झमाल जीत, कवित्त, दूहा शब्द जिडून रचिल्ली रचनाय मेळटा.
हेर विषय- इतिहासासंबंदीत ग्रंथावांगडाच धर्म, नीती, तत्त्वज्ञान,
दृश्टी- विज्ञान, शालिहोत्र आदींचेर बरयल्ले ग्रंथ डिंगल साहित्यांत मेळटात. हें साहित्य बासा शास्ऋचे नदरेचो अभ्यास करपाक खुबूच उपेगी आसा. ह्या साहित्यावरवीं राजस्थानी भाशेच्या क्रमीक इतिहासाचें गिन्यान मेळोवपाक आदार जाता.
हिंदी हिंदुस्तानी- ही बरोवपाची प्रथा राजस्थानांतल्यान सुरू जाली. आर्विल्ले गद्य लेखक हाचोच वापर करतात. पूण घरान राजस्थानी भासच वापरतात.
राजस्थानी भाशेच्या साहतियाचो इतिहास चार खंडामनी विबाजीत करूं येता- (1) सुर्वेचो काळ 1045- 1460 (2) पूर्व मध्य काळ 1460- 1700 (3) उत्तर मध्यकाळ 1700-1900 (4) आधुनिक काळ 1900ते आयज मेरेन. सुकेच्या काळांतलें चडशें साहित्य नश्ट जालां. पूण जें मेलटा तातूंत शार्ङुघर, असाइत आनी श्रीधरचें साहित्य आसा. ह्या कालांतल्या साहित्याची भास आनी साहित्य दोनय अपरिपक्व आसा.
पूर्व मध्य काळामत रचनाकाराचे मुखेल विसय श्रृंगार, भक्ति आनी कीर्तिकथन आसताले. श्रृंगार रसाचे दोन ग्रंथ मेळटात ते अशे- ढोला मारू रा दुहा आनी वेलि क्रिसन रूक्मणी री. ह्याच कालांत मीराबाई आनी ईसरदास दोनरूय नांवां खुबूच उल्लेखनीय
