राजस्थानी भास आनी साहित्यः राजस्थान ही इंडो आर्यन भाशेचीच एक शाखा आसा. पुराय राजस्थान आनी मालवा तशेंच मध्य प्रदेश, सिंध आनी पंजाबच्या कांय वाठारांनी ही भास प्रचलित आसा. सुमार दोन कोटी लोकांची ही मायभास. राजस्थानांतल्या उदेंत वाठारांत वज्रभास आनी बुन्देली, दक्षिण वाठारांत बुंदेली, मराठी आनी गुजराती, अस्तंत वाठारांत सिंधी आनी हिन्दकी (लहँदा) आनी उत्तर वाठारांत हिन्दकी, पंजाबी आनी बाँगडू भाशेचो प्रसार आसा.
भाशा शास्त्रज्ञांच्या मतान मध्य आशिया सोडून आमचे पुर्वज पुर्विल्ल्या आर्य पंजाब वाठारांत राबितो करून रावले त्या वेळार जी भास उलयताले ताच्या एका स्वरुपांतल्यान वैदिक संस्कृतायेची उत्पत्ती जाली. संस्कृत भास हाचेंच परिवर्तीत साहित्यीक रूप अशें मानतात. जाल्यार लोकांचे जिबेर घोळपी वालंत भास प्राकृत ह्या नांवान प्रसिद्द जाली. प्राकृत मागीर अपभ्रंश रुपांतरीत जाली. प्राकृतचंद्रिका पुस्तकांत सत्तावीस अपभ्रंश भेद आसात अशें मानतात.हातूंतल्यान नागर अपभ्रंशाचें प्रचारक्षेत्र गुजरात आनी अस्तंती राजस्थान आसा असो विचार डॉ. ग्रियर्सन मांडटा. डॉ. सुनीतिकुमार चेर्जी ह्या क्षेत्राक सौराश्ट्री नांवां अस्पश्ट आसात. नागर अपभ्रंश म्हळ्यार नागर जातिचो अपभ्रंश काय नागरिकांचो अपभ्रंश हें स्पश्ट जायना. सौराश्ट्रामेरेनच उरतली. श्री कन्हैयालाल माणिकलाल मुन्शी ‘गुर्जरी अपभ्रंश’ हें नांव दिता तें चड योग्य दिसता. पुर्विल्ल्या काळांत गुर्जर प्रदेशांत आधुनिक गुजरात आनी आधुनिक राजस्थानाचे वांटे मेलिल्ले. थंय हे बोलयेचो उपेग जातालो. हे गुर्जरी अपभ्रंश बोलयेंतल्यान राजस्थानी भाशेची उत्पत्ती जाली अशें मानतात. हेच बोलयेचें फुडलें रूप डिंगल नांवान प्रसिद्द जालें. जाणकारांच्या मतान इकराव्या शतमानाच्या सुरवेच्या काळांत राजस्थानी भास अपभ्रंशांतल्यान स्वतंत्र भास म्हूण विकसीत जाल्ली आसा.
राजस्थानी भाशेच्यो ज्यो वेगवेगळ्यो बोलयो आसात तातूंत विशेश अशें अंतर ना. फकत वेगवेगळ्या प्रदेशांक लागून ताचीं नांवां वेगवेगळीं जाल्यांत. राजस्थानी भाशेच्यो मुखेल रुपान पांच बोलयो आसात त्यो अशो- मारवाडी, ढँढाडी, माळवी, मेवाती आनी वागडी.
मारवाडीः मारवाडीचें पुर्विल्लें नांव मरूभास. ही जोधपूर, बिकानेर, जैसलमेर तशेंच सिरोही राज्यांत प्रचलित आसा. अजमेर, मेरवाडा आनी तेचप्रमाण किशनगढ तशेंच पालणपुरच्या कांय वाठारांनीय, जयपूरच्या शेखावटी प्रदेशांत, सिंध प्रांताच्या कांय भागांनी आनी पंजाबच्या दक्षिण भागांत मारवाडी भाशेचो उपेग जाता. हे भाशेचीं प्रकृती ओजपूर्ण आसा आनी तिच्यांत साहित्याची रचनाय जाल्या हातूंत संस्कृत, प्राकृत आनी अपभ्रंशाची उतरावळ मेळटा. छंदा भितर ‘सोरठा’ छन्द आनी राग – रागिनी भितर रागीचे उदाहरण चड मेळट2.
मारवाडीची एक उपबोली मेवाडी आसा. जी मेवाड राज्याचो दक्षिण – उदेंत भाग सोडल्यार पुराय मेवाड राज्यांत आनी लागसारच्या प्रदेशांत लो उलयतात. मेवाड बोलींत साहित्य आनी साहित्यीक परंपरा खूब पोरनी आसा. महाराणा कुंभा हाणें चित्तौडगढ किर्तिस्थंभाची तुस्त करपी चार नाटकां बरयल्लीं. तातूंत मेवाडचो प्रयोग केल्लो. राजस्थानी बोलयेंतले साहित्य निर्मणेचो हो पयलो वयलो उल्लेख आसा.
ढँढाडीः ही बोली फकत शेखावटी वाठार सोडून पुराय जयपूर शार, लावा, किशनगढ – टोंक आणी अजमेर, मेवाडच्या उत्तर- उदेंत वाठारांत उलयतात. हे बोलयेचेर गुजराती आनी मारवाडी ह्या दोनय भासांचो सारकोच प्रभाव पडिल्लो दिसता. ढँढाडी बोलयेंत खूबशें साहित्य आसा. हातूंत संत दादू आनी ताच्या शिश्यांच्यो जायत्यो साहित्य रचना मेळटात. हे बोलयेंत गद्य – पद्यान भरपूर साहित्य मेळटा. क्रिस्तांव धर्मप्रचारकांनी बायबल आदी धर्मग्रंथाचे अणकार हे बोलयेंत केल्यात.
मालवीः पुराय माळवा प्रांत तशेंच मेवाड आनी मध्य प्रांताच्या कांय भागांत हे बोलयेचो वापर करतात. मारवाडी आनी ढँढाडी ह्या दोनूय बोलींचें खाशेलपण माळवी भाशेंत मेळटा. ही गोड आनी मवाळ अशी भास आसा. हिचेर कांय प्रमाणांत मराठीचो प्रभाव जाणवता. माळवीच्या राजपुतांमदीं हिचें एक खाशेलें रूप प्रचलित आसा. तिका रांगडी अशें म्हण्टात. ती थोडी कर्कश लागता. चंद्रसखी नटनागर आदी कवींची रचना हेच बोलयेंत आसा. प्राचीन पट्टे आनी परवाने माध्यमातल्यानय हे बोलीचें वास्तवीक स्वरूप पळोवंक मेळटा.
बागडीः डुंगरपूर आनी बॉसवाडा ह्या वाठारांक आदीं बागडदेश म्हण्टाले. त्या वाठाराची बोली म्हूण हिका बागडी हें नांव पडलें. ही भास मेवाडच्या दक्षिणी भागांत तशेंच सूंथ राजाच्या उत्तरी भागांतले लोक उलयतात. हे भाशेचेर गुजरातीचो प्रभाव खूब आसा. हातूंत ‘च’ आनी ‘छ’ चें उच्चारण प्रायः ‘स’ आणी चें प्रायः ‘ह’ जाता. हे भाशेंत फकत अप्रकाशीत साहित्य आसा.
मेवातीः ही बोली अलवर – भरतपूर राज्याच्या उत्तर – अस्तंती वाठारांत आनी दिल्लीचे दक्षिणेक गुडगांव प्रदेशांतले लोक उलयतात. गुडगांवचे उत्तरेक बाँगडू, अस्तंतेक मारवाडी तशेंच ढँढाडू, दक्षिणेक डाँगी आनी उदेंतेक ब्रजबाशेचो प्रचार आसा. मेवाती बोलीचेर ब्रज भाशेचो प्रभाव दिसून येता. चरणदासी पंथाचो संस्थापक चरणदास आनी ताच्यो दोन शिश्या सहजो आनी दया हाच्यो काव्य रचना मेवातीत आसात.
