लोक आनी समाजजीणः हांगा हिंदू भौसंख्येन आसात. तशेंच मुसलमान, जैन, शीख आनी किरिस्तांवय आसात. पयलींपसून राजस्थानांत कितलीशींच राजपूत राजघराणीं आशिल्लीं. राठोड, भाटी, चौहान, कछवाहा, पवार, सोळंकी, पडिहार, तंवर अशो राजपुतांच्यो जमाती आसात. ह्या प्रदेशांतले महाजन वा मारवाडी चड करून वेपारी आसात. जाट हे राजस्थानचे उत्तरेक आनी अस्तंतकडेच्या वाठारांतले शेतकामती म्हणून प्रसिद्द आसात. भिल्ल, ग्रासीया, कठोडी, मीन, रबारी, मेव, मेर सहरिया अशा कितल्याशाच आदिवासी जमातींची वसती राज्यांतल्या दोंगर आनी रानांनी मेळटा.
राजस्थानी लोकांचो भेस रंगीबेरंगी आनी ओडलायणो आसता. हांगाची मारवाडी पगडी आनी जोधपुरी कोट प्रसिद्द आसा. राजस्थानी बायलांची मुस्तायकी बरीच भडक रंगाची आसता. दर एका देवकार्याक बायलो शुभशकून म्हणून मेथी लायतात.
सण आनी उत्सवः दिवाळी, दसरो, होळी, गणगौर, तीज, आकातीज, राखी पुनव, वसंतपंचमी, जल्माश्टमी, रामनम, सतीपूजन, पुश्कर-उत्सव,कपीलमुनीचो उत्सव, रामदेवजी उत्सव, वीरपुरी उत्सव, ख्वाजा मुईनुदीन चिश्ती उरुस हे राजस्थानांतले मुखेल सण आनी उत्सव आसात. होळीच्या दुसऱ्या दिसासावन ते चैत्रशुध्द तिरोदस मेरेन 18 दीस गणगौर हो उत्सव मनयतात. जयपूरांत हो व्हड प्रमाणांत जाता. तीज हो लेगीत बायलांचो मुखेल उत्सव जावन आसा तो श्रावण शुक्ल तृतियेक करतात. सतीपुजन राजस्थानांत व्हड प्रमाणांत बायलो पाळटात. कार्तीक म्हयन्यांत अजमेरा लागीं पुष्कर हांगा व्हडली जात्रा जाता. ते वेळार थंय गोरवांचो व्हडलो बाजार भरता. उंटाच्या गाडयांच्यो सर्ती जातात. बिकानेर लागीं कोलायत तलें आसा. थंय कपील मुनीचो कार्तीक पुनवेक व्हड उत्सव जाता. अजमेर हांगा शेख मुईनुदीन चिश्ती हांचो ऊरूस बरोच मोटो जाता.
कलाकुसरीः संगीत, नाच, नाट्य, चित्र, शिलइप ह्या कलांची राजस्थानी परंपरा व्हड आसा. राजस्थानांतलीं देवळां, मूर्ती, राजमहाल, चित्रां म्हणजे मोलादीक संस्कृतीक दायज. राजस्थानांतल्या दरबारांत संगीताक एक व्हड सुवात आशिल्ली. म्हणूनच संगीत शास्त्राचेर राज्यांत बरेच ग्रंथ पळोवंक मेळटात. राजस्थानांत लोकनाचाचे घुमर, झुमर, डंडिया, गोंदड, घूमरा, गौरी भवाई हे4 प्रकार खूबच लोकप्रिय आसात. ‘कथक’ नाचय हांगा रूढ आसा. कथक नाच शिकपा खातीर जयपूर कथक विद्यालय आसा. राजस्थानांत ख्याल हया लोकनाट्याची चड नामना आसा. तशेंच हांगाचो खामसूत्री बावल्यांच्या खेळाची नामना आसा. खामसुत्री बावल्यो राजस्थानांत खूब तयार करतात. चित्रकला ही एक हांगाची म्हत्वाची कला आसा. हांगाची देवळां आनी राजमहाल हांच्यो वण्टी पुराणांतल्या आनी महाकाव्यांतल्या प्रसंगाचेर चितारल्यात. हांगाची मूर्तिकला प्रसिद्द आसा. जयपूर हें भारतांतलें मूर्तिकलेचें मुखेल केंद्र आसा. हांगाच्यो चडशो मूर्ती संगमखरी आसात.
शिक्षणः राज्यांत शिकिल्ल्यांचें प्रमाण 1991 गणतीप्रमाण 38.81% आसा. तातूंत दादल्यांचें प्रमाण 55.07% आसा तर बायलांचें 20.84% आसा. राज्यांत राजस्थान विद्यापीठ, जयपूर विद्यापीठ (स्थापना 1947), जोधपूर विद्यापीठ (1962), उदयपूर विद्यापीठ (1962) हीं विद्यापीठां आसात.तशेंच चार कृशी महाविद्यालयां, एक पशुचिकित्सा आनी पशुवैद्यक महाविद्यालय, स अभियांत्रिकी महाविद्यालयां, तीन आयुर्वेद महाविद्यालयां, धा तंत्रनिकेतन अशो शिक्षणीक संस्था आसात. हिंदी आनी राजस्तानी ह्यो मुखेल भासो तर मेवाडी, ढूंढारी, मालवी, बागडी, मारवाडि ह्यो बोली भासो आसात. मारवाडी बोलीभाशेंत लोकसाहित्य सगळ्यांत चड आसा. राश्ट्रदूत, नवज्योती, न्याय, अधिकार, कुक, यंग लीडर, अमर राजस्थान हीं हांगाची मुखेल सिसाळीं.
म्हत्वाचीं स्थळाः राजस्थानांत इतिहासीक म्हत्वाचीं स्थळां आसात. जाका गुलाबी नगरी म्हण्टात अशें जयपुर शार म्हत्वाचें स्थळ आसा. कलाकुसरीच्या वस्तु खातीर तें प्रसिद्द आसा. तशेंच जयपूर शारांतली सिटी पेलेस, राजा मानसींग संग्रहालय, जंतरमंतर, हवा महल, प्राणीसंग्रहालय, रवींद्र रंगमंच, रामबाग, रामप्रसाद पर्ल पेलेस, सिसोदीया राणिची बाग हीं पळोवपा सारकीं स्थळां आसात.
जोधपूर हांगाचो किल्लो ‘मोती म्हाल’, उमदभवन, फूल म्हाल, हिरोज हॉल हे राजप्रसाद, मंडोर बाग, राजस्थान राज्य अकादमी आनी संग्रहालय हीं म्हत्वाचीं स्थळां आसात. अजमेर ही हिंदूची आनी मुसलमानांची धर्मीक सुवात जावन आसा. हांगा ख्वाजा मुईनुद्दीन चिश्ती हाचो दर्गो, शाहजहानजी मशीद, अढाई दिनका झोपडा ही पोरनी पून सोबीत इमारत; तारागढ, नयो महाविद्यालय, अनासागर तलाव, तशेंच हिंदूचें पवित्र पुष्कर सरोवर आनी थंयचें सावित्रीचें देवूळ, ब्रह्मदेवाचें देवूळ हीं मुखेल स्थळां आसात.
बिकानेर हांगाचो किल्लो, अनुप म्हाल, करण म्हाल, लालागढ म्हाल, जैन देवळां, उदयपूर शार – सिटी ऑफ सनरायज म्हणून प्रसिदद आसा. थंयची देवळां खूब प्रसिद्द आसात. थुय सावन 48 किमी. अंतराचेर शिल्लें ‘नाथव्दारा’ हें श्रीकृष्नाचें प्रसिद्द देवूळ आसा.
अखलीच्या दक्षिण वाठारांत सिरोही जिल्ह्यांत माऊंट अबू हें रतंड हवेचें जावन आसा. तें प्रसिद्द जैन तीर्थक्षेत्र आसा. थंयचे रामकुंड गोमुख देऊळ, नखी सरोवर, सनसेट पोइंट, ट्रेव्हर तळें कलापूर्ण अशीं प्रसिद्द दिलवाडा जैन देवळां, तातुंतलीं आदिनाथ आनी नेमिनाथ देवळां, रॉड रोक, अचलगढ हीं पळोवपा सारकीं स्थळां आसात
माणिकराव राम नायक गावणेकार.
