राजाच करूंक शकता. विद्याविनीत राजा प्रजेच्या विद्याविनयांत सदांच मग्न उरता आनी सगळ्या भूतहितांत मग्न रावन अविरोधान राज्य भोगूंक शकता. फुडें कौटिल्य अशें मत मांडटा, शिक्षणान पात्रताय आशिल्लो मनीसच विद्येचें ग्रहण बरे तरेन करूंक शकता. विद्याविनयाच्या योगान इंद्रियजयाची प्राप्ती जाता. काम, क्रोध (राग), लोभ, मान, मद आनी हर्ष ह्या स विकारांचो त्याग केलो म्हणजे इंद्रियांचेर जैत मेळटा. असो इंद्रियांचेर जैत मेळयल्लो राजा राज्य बरेतरेन चलोवंक शकता.
स्वता दंडधारी राजा आनी प्रजा ह्या दोगांयनी पुरुषार्थी जीण जगची देखून पुरुषार्थाविशींची तात्विक मिमांसा कौटिल्य सांगता. हीच तत्वमिमांसा महाभारतांतलइया राजनीतीशास्त्रांत वेगवेगळ्या नदरेंतल्यान परत परत मांडिल्ली आसा. सत्ताधारी राजा हो जितेंद्रिय आसूंक जाय जाल्यारच तो न्याय्य राज्य वा धर्मराज्य बरेतरेन चलोवंक शकता. हाचेर राजान सुखोपयोग घेवचो काय ना असो प्रस्न येता. तेन्ना कौटिल्य ‘त्रिवर्ग’ ह्या पारिबाशीक शब्दान धर्म, अर्थ आनी काम ह्या तीन मानवी उद्दिश्टांचो निर्देश करून तिगांयचेंय सेवन राजान आनीदर एका मनशान करप गरजेचें अशें सांगता. धर्म आनी अर्थ ह्या दोन पुरुषार्थांक बादा येवची ना, अशें तरेन काम पुरुषार्थाचो भोग घेवचो. फकत सुखाचीच जीण आसूंक जायना. धर्म, अर्थ आनी काम ह्या तिनूय पुरुषार्तांचो समतोल आसूंक जाय. तातुंतल्या खझंयच्याय एकाचोच अतिरेक आसूंक जायना. मनुस्मृतीत हे तिनूय पुरुषार्थ एकमेकांत गुंथिल्ले आसात. देखून तिगांयकूय सारकेंच म्हत्वय आसा. लोकयात्रा हें राज्यशास्त्राचें मुखेल उद्दिश्ट. पुरुषार्थाचें योग्य रितीन सेवन करीत प्रजा जगतली अशी वेवस्था म्हळ्यार लोकयात्रा. महाभारतांत तीन पुरुषार्थांत, चवथ्या मोक्ष ह्या पुरुषार्थाची भर घालून तीन जाग्यार चार पुरुषार्थ मानिल्ले आसात. कौटिल्यान अशें स्वामी म्हळ्यार राजा म्हणजेच निमाणो सत्ताधारी वा दंडाधारी कसो आसूंक जाय हाची फोडणिशी केल्या. तशेंच मनु, याज्ञवल्क्य, आदींच्या धर्मशास्त्र ग्रंथांत तशेंच महाभारत आनी रामायण केल्लें आसा.
अराजक स्थितींत बेबंदशाय पातळटा, दुबळ्यांक सबळ नुस्तें गिळटा, ते प्रमाण समाजाची स्थिती जाता. तातुंतल्यान भायर येवपा खातीर ह्या सगळ्या चराचरांच्या रक्षणार्थ इश्वरान राजा निर्माण केलो, अशी आधिदैवीक वा पारलौकीक उपपत्ती मनुस्मृतींत सांगल्या. आदर्श राजा म्हळ्यर इंद्र, वायु, यम, सूर्य, अग्नी, वरुण, चंद्र आनी कुबेर ह्या देवांचें शास्वत सार एकठांय करून ईश्वरान राजा तयार केलो म्हणजेच ह्या देवताच्या गुणाचो अंश राजा हे व्यक्तींत एकत्रीतपणान आस्पावता अशी ताचे फाटली धारना आसा. देखून राजाची निंदा करूं नये. मनशाच्या रुपांत तो श्रेश्ठ देवच शिंवासनाचेर विराजमान जाल्लो आसता. धर्मस्थापने खातीर तो वेगवेगळीं रुपां धारण करता. ब्रह्मतेजान भरिल्लो धर्मरूप, सगळ्या प्राण्यांचो रक्षक दंड हो ईश्वरान पयलीं निर्माण केलो आनी उपरांत वयल्या देवाचें सार एकठांय करून दंडधारी राजा ईश्वरान निर्माण केलो.
अस्तंती राज्यशास्त्रः हाची सुरवात प्लेटोपसून मानतात. प्लेटोन आपल्या द रिपब्लीक (सुराज्य), स्टेट्समन (राज्यकर्ता), लॉज (कायदे) ह्या ग्रंथांवरवीं राज्यशास्त्राचें तत्वगिन्यानात्मक स्वरूप मांडिल्लें आसा. नगरराज्य कशें आसचें ताची मांडावळ करता आसतना वेगवेगळ्या मानवी-सैमीक स्वभावाप्रमाण उच-नीच वर्गांत समाजरचना वर्णिल्ली आसा. ही नगरराज्यांतली समस्कृती नोकरवर्गाच्या कश्टांचेर निर्माण जाल्ली आसा. वरिश्ठ वर्गाची संपन्न आनी नैतीक वा कल्याणमय जीण आदर्श राज्यांत कशी आसची हाचें स्पश्टीकरण हातूंत मेळटा. सगळे वरिश्ठ सत्ताधारी, घोव-बायल हे भौशिक आसूंक जाय, तांची आस्पतय भौशीकूच आसूंक जाय. भुरग्यांक आपलें स्वताचे आवय बापूय नेमके खंयचे हें खबर आसूंक जाय. अशेतरेचे स्वार्थाविरयत सत्ताधारी म्हळ्यार राजा हे तत्वगिन्यानी जाले जाल्यारच निस्वार्थी आनी निरहंकारी जावंक शकतात. कारण समाजाक न्यायाचें राज्य जाय आसता.
प्लेटोन सुराज्य हो युटोपियावाद मांडटकच त्या काळांत अस्तित्वांत आशिल्ल्या राज्यसत्ता, श्रेश्ठसत्ता, अॅरिस्टॉक्रसी आनी प्रजासत्ता आदी वेगवेगळ्या राज्यवेवेस्थांचें मूल्यमापन केलें. राज्यसत्ता बरी आसता, पूण तिका वेवहार्य (वेव्हारिक) स्वरूप दिवप कठीण आसता. उच्चवर्गीय श्रेश्ठीचें शासन संपत्तीच्या मोहन नश्ट जायत वता. कारण शास्ते चड संपन्न जायत वतात आनी गरीब लोकांचो प्रभाव पडटा. लोकशायेंतले गरीब फुडारी संपन्न वर्गाक नागोवंक लागतात आनी अशेतरेन अवेवस्था जावन दंडधारी, जोमी मनीस राज्य करूंक लागता. हाका लागून प्लेटोन सुसंवादी, समाजवेवस्था, कल्याणमय जिणेपद्दत आनी कायद्याचें राज्य ह्यो तीन गजाली म्हळ्यार राज्याचीं उद्दिश्टां असो विचार मांडला.
अॅरिस्टोटलाच्या पॉलिटिक्स ह्या ग्रंथांत त्या काळच्या शिक्षीत ग्रीक नागरिकांचे ग्रह तातूंत प्रतिबिंबीत जाल्यात. मध्ययुगांतलो तो राज्यशास्त्राचो प्रमाणभूत ग्रंथ आशिल्लो. अॅरिस्टॉटल ह्या ग्रंथांत उच्चतम कल्याणाच्या उद्देशान उच्चतम आकृती बंधाचो अस्तित्वांत आयिल्लो मानवी समाज म्हळ्यर राज्य. ताच्या मतान कल्याणमय जीवन हें राज्याचें उद्दिश्ट आसा. अॅरिस्टोटल सत शासनाचेर भर दिता. पुराय समाजाचें हीत वा जकल्याण सादपी शासन हें सत शासन. ताच्या मतान तीन प्रकारचीं सत शासनां सांगता – राजसत्ता वा राजेशाही (मॉनर्की), अभिजनसत्ता (अॅरिस्टॉक्रसी) आनी संविधाननिश्ठसत्ता (पॉलिटी) आनी अस्त शासनां तीन प्रकारचीं आसात. सुलतानशाही (टिरनी), स्वल्पतंत्र (ऑलिगॉर्की) आनी प्रजाशासन (डेमॉक्रसी). ह्या स प्रकारच्या शासनाभायर हेर जायत्या प्रकारचीं मिश्रणां मेळटात.
