केल्या. हांचेंभायर ध्रुवदास नेशी नागरीदास, कल्याणपुजारी, अनन्य अली, रसिकदास, वृंदावनदास हांणीय वृंदावनाच्या सोबितकायेचें आनी राधाकृष्णाच्या दिव्य लिलांचें सोबित चित्रण ब्रज भाशेंतल्यान केलां. ह्या सगळ्यांनी आपल्या नांवामुखार हित ही संज्ञा लावपाची प्रथा पाळ्ळी, अशेंय दिसून येता.
हितहरिवंशाची साधन प्रणाली बरीच गूढ. सादो भक्त हे साधनेचो अधिकार जाव नजो. खाशेली निश्ठा आशिल्ल्या साधकांकूच ही साधन शक्त जाता. प्रेमतत्व होच हे साधनेचो सिध्दांत. राधाकृष्ण प्रेमविरह हेंच राधावल्लभ संप्रदायेचें रहस्य. तशें पळोंवक गेल्यार हो संप्रदाय रससंप्रदाय म्हळ्यार जाता. प्रेममूर्ती राधा माधव हांचें सदांच्याच मिलनाच्या प्रसंगार साधकान गूंग जावन ताची सेवा करप हीच ताचे जिणेची मोख, अशें संप्रदाय मानतात. ह्या संप्रदायाच्या नित्याच्या विहारांत राधा, कृष्ण, वृंदावन आनी सहचरी ह्या चार विधायक तत्वांचोय आस्पाव केल्लो दिसता, तेच प्रमाण हो नित्यकिशोर राधा, नित्यकिशोर कृष्ण, नित्यकिशोर सहचरी आनी नित्यधाम वृंदावन हीं चार तत्वांय मानल्यांत. वृंदावनांत राबितो केल्यार जल्मजल्मांतरीचीं पातकां नश्ट जातात अशी ह्या पंथियांची धारणा जावन आसा.
हितहरिवंशांत रचिल्लीं 84 पदां ‘हितचौरासी’ ह्या ग्रंथांत एकवटायल्यांत. होच त्या संप्रदायाचो आदारग्रंथ. वैष्णव धर्मांतल्या बाह्राचार संबंदींचे रुढींक ह्या संप्रदायान म्हत्व दिवंक ना. एकादस, तीर्थस्नान आदी गजालींक गरजेच्यो अशो मानूंक नात, राधासुधानिधा हो संस्कृत भाशेंत ताणें आनीक एक ग्रंथ बरयलो.
ह्या संप्रदायांत राधाकृष्णाच्या सेवा पुजेसंदर्भांत खाशेंल अशे नेम आसता. इ. स. 1534 च्या ‘पाटोत्सवा’ वेळार हे नेम थारायल्यात. ह्या संप्रदायांत समाज नांवाची वेवस्था पळोवंक मेळटा. समाजांतल्या मुखेल गायकाक मुखिया म्हणटात. तो वेगवेगळ्या दबाज्यावेळार तशेंच नित्यविहारावेळारुय त्या त्या संदर्भांतली पदां गायता आनी पदांतल्या संदर्भांवयल्यान राधावल्लभाचो भेस करतात. देवळांत सदची अश्ट्याम सेवा जाता. तातूंत मंगलारती, श्रृंगार, राजभोग, उत्थापन, संध्या शयन आनी शय्यासमय हे आठ आयाम आस्पावतात. दर सेवेच्यावेळार आरती जाता. फागू (होळी वा रंगपंच), डोल, चंदनवस, तीज, (अक्षयतृतीया), पार, दीपमालिका, प्रतिपदा, वनविहार, रिवचरी आनी वसंत पंचम हे मुखेल उत्सव.
ह्या संप्रदायाची दीक्षा घेतल्याउपरांत भक्ताक तुळशीच्या मणयांची दोट्टी कंठी घालची लागता. हे कंठेचे दोन पदल युगल ध्यानाचें निदर्शन करता. सोळाव्या शेंकड्याच्या पयल्या अर्दान हो पंथ अस्तित्वांत आयलो आंसुये. आयचे उत्तरप्रदेश राज्यांतले वृंदावन आनी लागसारच्या वाठारांत खास करुन ह्या पंथाचो प्रसार जालो, अशें मानतात. राजस्थान, गुजरात आनी मध्य प्रदेशांतूय ह्या पंथाचो अनुयायी असात. -कों. वि. सं. मं.
रान आनी रानविद्या : सादारणपणान रुखांनी व्यापिल्लो भुंयेवाठा. हातूंत ल्हान- व्हड रुखां वांगडाच हेर झाडां, कीटक, मोनजात, सुकणीं, जिवाणीं आनी ह्या सगळ्यांक पोसपी आनी तांचेमदीं सुमेळ सादपी पर्यावरणाचो आस्पाव जाता. रानांत झांडां, झोपां, वेगवेगळी वनस्पत, उडपी मनोजात, सुकणीं, जमीन उदक, वारो, हे सगळे रानांतले घटक आसून तांचेमदीं सहअस्तीत्व आनी सहजिवीताची प्रक्रिया सतत चालू आसता.
उश्ण म्हयन्यांत तापमान 10 से. परस चड आनी वर्सुकी पावस (दव) आनी तत्सम वर्षण 200 मिमी. परस चड आशिल्लया वाठारांत रुख वा झाडां, झिली निर्माण जांवक शकता. हवामान भुगोलीक सुवात आनी रचणूक, मातयेचो कस आनी प्रकार वाऱ्यापावसाची दिशा आनी वेग हांचेर रानांची शास्त्रीय संकल्पना आसली तरी प्रशासनाचे तजवीज खातीर आनी कायदो चालीक लावपाखातीर वेव्हारीक नदरेंतल्यान उणे चड रुख आशिल्ले वा रुख नाशिल्ल्या वाठारांचोय रानांत आस्पाव केल्लो दिसता.
रानांचे प्रकार आनी भुगोलीक वितरण : रानाच्या प्रकारांचो विचार करतना रानांतल्यो घटक वनस्पती, थंयचें जलवायुमान आनी थळावे परिस्थितीचीं हेर ठळक लक्षणां हांकां म्हत्व दिसात. दर एका रान प्रकारांत तातुंतले वेगवेगळे वनस्पतींचें मिश्रण जावन ताचो खाशेलो असो गट जाता आशिल्ल्यान सादारपणान रानप्रकार आनी वनस्पती जातींचो चोमो अशें समीकरण प्रत्यक्षांत मेळटा. सैमांत वनस्पती चोम्यांतल्या घटकांत एकसारक्या जावपी बदलांक लागून रानप्रकारापासून दुसरो प्रकार भुगोलीक मर्यादांनी नेमको वेगळो दाखोवप मातशें कठीण आसता.
सादारपणान संवसारांरले रानवाठार आठ प्रकारांनी वांटूक मेळटात.
(1) सदांच पाचवीं उरपी सूचिपणीं रानां : रशिया, स्कँडिनोव्हिया, बाल्टिक प्रदेश, स्कॉटलंड आनी उत्तर अमेरीका ह्या गोलार्धांतल्या देशांच्या सु. 40 ते 66.5 अक्षांशांच्या पट्ट्यांत तशेंच दक्षिण गोलार्धांतल्या ब्राझील, चिली, आग्नेय आशिया, फिलिपीन्स आनी ऑस्टोलिया- न्यूझीलंड ह्या देशाच्या कांय वाठारांत हो रानप्रकार
