यक्षगानः दक्षिण भारतांतल्या कर्नाटक प्रदेशांतलो एक परंपरीक नाटय-नृत्य प्रकार. आंध्र आनी तमीळनाडू ह्या प्रदेशांनी यक्षगानाचे रितीचे नाटय-नाचाचे प्रकार दिसतात. आंध्रांत हाका विथिनाटकम् आनी तमीळ-नाडूंत भागवतमेळा अशें म्हण्टात. रचनात्मक नदरेन पळयल्यार तिनूय प्रकारांनी बरेंच सारकेपण आसा. पूण यक्षगानांत वापरतात तें संगीत, नाच आनी अभिनयशैली सामकीच वेगळी आसा. पोरन्या, अस्सल परंपरीक यक्षगानात नाटयशास्त्रीय हस्तमुद्रांचो तशेंच शास्त्रीय हिंदुस्थानी वा कर्नाटक संगिताचोय वापर मात लेगीत करिनात. ताका लागून यक्षगान हो नाटय-नृत्य प्रकार परंपरीक लोकरंगभुंयेच्या सदरांत आस्पावता.
यक्षगान ह्या उतराचो फावो तो संदर्भ आनी हे परंपरेचो उगम हांचेविशीं विद्वानांमदीं जायतीं मतां आसात. तातुंतलीं कांय अशीं-यक्षगान ही दख्खन भागांत लोकप्रिय अशी खाशेली संगीतप्रणाली आशिल्ली आनी हे संगीतशैलींत बरयल्लीं गेय नाटकां मागीर 'यक्षगान प्रसंग' म्हणून लोकप्रिय जालीं आसुंये. आयजूय हे शैलींत वापरतात अशे जायते राग आनी तांचीं नांवां प्रचलीत शास्त्रीय गायनपद्दतीपरस वेगळीं आसात. यक्ष हो 'जक्क-जक्कुलु' उतराचो अपभ्रंश आसुंये अशेंय कांय जाण म्हण्टात. 'जक्कुलु' ही नटनर्तकांची जमात दक्षिणेंत आशिल्ली. ह्या लोकांनी सादर केल्ले नाटय-गानप्रकार यक्षगान म्हणून वळखताले आसुंये. प्रयोगाचे नदरेन नासलो तरीय रचणुकेचे नदरेन यक्षगानांत पुर्विल्ल्या संस्कृत नाटयतंत्राचो वापर खुबूच सांपडटा. नांदी, पूर्वरंग हांचो वापर, सूत्रधार, विदुशक, नायक, नायिका हीं पात्रां 'जवनिके'चो (पात्र प्रवेशाखातीर वापरपाचो ल्हान पड्डो) उपेग, वाचिक आनी आहार्य अभिनयाचो वापर ह्या गजालीं वयल्यान हे परंपरेचें पोरनेपण कळटा. सोळाव्या शेंकड्यांत दक्षिण कर्नाटकांत बरयल्लो यक्षगान प्रसंग आयजूय उपलब्ध आसा.
कन्नड यक्षगानाचें बऱ्याच गजालींनी कोंकणांतल्या दशावताराकडेन सारकेपण आसुन आयजूय कर्नाटकांत कांय कडेन ताका दशावतार यक्षगान अशें म्हण्टात. कन्नड यक्षगान शक्तीचे कृपेखातीर सादर करतात. पयलीं देवाकडेन नवस करून इत्सा पूरी जाले उपरांत यक्षगान जाता.
कार्तिकापसून चैत्रामेरेनचे चार-पांच म्हयने कर्नाटकांतल्या कुळवाडी-शेतकाऱ्यांक मेकळे आसतात. हेच लोक यक्षगान सादर करतात.वेगवेगळ्या गिरेस्त देवस्थानांचे वेवस्थापक ह्या यक्षगान करपी नटांक मुस्तायके असलें जाय आशिल्लें साहित्य दितात. मागीर ही मंडळी यक्षगानाच्यो कार्यावळी करपाखातीर भोंवडेर वतात. मंगळूर जिल्ह्यांत यक्षगान सादर करपी जीं जायतीं मंडळां आसात तातूंत कोल्लीरुमेळा, मारणाकट्टी मेळा, मंदाती मेळा सारकिल्या मंडळांचीं नांवां प्रसिदद आसात. चड करून दर एका गांवाच्या देवळामुखार यक्षगान घडोवन हाडटात.
यक्षगानांतलें नाटय ज्या पुराणीक आख्यानाचेर उबारतात ताका प्रसंग म्हण्टात. तांची भास कन्नड आसता. मंगळूरांत कांयकडेन ती कोंकणी आसा. कूट आनी आट अशा दोन पददतींनी यक्षगान सादर करतात.
कूट पद्दतीक ताळमद्दळे अशेंय म्हण्टात. ताळमद्दळे म्हणजे टाळ-मृदंगाचे साथीचेर केल्लें यक्षगान. हातूंत नृत्यनाटय नासता जाल्यार फकत प्रसंगांचें गायन आसता. गायनाची पद्दत कर्नाटक संगिताकडेन जुळपी आसता.
आट पददतीचें यक्षगान म्हळ्यार बैलाटम. बैल म्हळ्यार मैदान वा पटांगण आनी आटम म्हळ्यार नृत्यनाटय. उकत्या मैदानाचेर, मळांचेर सादर करतात देखून ताका बैलाटम म्हण्टात.
यक्षगानाचें स्वरूप बरेंचशें चंपूकाव्याभाशेन आसता. सुरवेक फकत भागवतांतल्या प्रसंगांचेर नृत्यनाटयां आदारिल्लीं आसतालीं. पूण मागीर रामायण, महाभारत, पुराणां हातुंतले ठळक प्रसंग तशेंच शिव आनी शक्ती हेय यक्षगानाचे विशय जावपाक लागले. अशा प्रसंगांचेर आदारिल्ल्या सुमार ५० नाटकांचेर यक्षगान ह्या नृत्यनाटकाचीं कथानकां आदारिल्लीं आसात. झुजांतले पेंच, झगडीं आनी विरोध हीं ह्या कथानकाचीं मूळसुत्रां आसात. हो एक ओजस्वी, आनी जोशपूर्ण नाचाचो आविश्कार. हातूंत नाचपी तेच बायलांचीय भुमिका करतात. हातुंतलें काव्य आनी नाचपी आपुणूच माचयेर म्हण्टात. यक्षगान हें मूळचें गांवगिरें आसून न्हेसपा येवजण, रंगांची येवजण हातूंत एके तरेचें सादेपण . नाचांत पदन्यास आनी 'भ्रमरी' (वाटकुळ्यो हालचाली) चड आसनात.
यक्षगान हें अदभुतरम्य स्वरुपाचें आशिल्ल्यान तातूंत वास्तवतायेचें प्रमाण उणें आसता. प्रयोगाची सुरवात विनायक जाता. ताचे उपरांत सुब्बरायाक (नागाचें प्रतीक) उद्देशून एक पद म्हणटात. मागीर तांबड्या रंगाच्या पड्डयाफाटल्यानच्यान पात्रां पदन्यास करीत माचयेर येतात. ह्या नाच प्रकारांतल्या पात्रांचे सोम्य
