आयलो. माहप हाका शिसोद गांवची जहांगिरी मेळ्ळी. थंय ताणें स्वतंत्र राज्य स्थापन केलें, पूण तो चितोडचो सामंत म्हणूनच राच्य करतालो. अशेतरेन गुहिलोत वंशाच्यो दोन शाखा जाल्यो. श्रेमसिंहाच्या वंशाक रावळ हें नांव मेळ्ळें आनी महपाचो वंश राणा ह्या नांवांन वळखुपांत येवंक लागलो. फुडें ह्या राणा वंशाक शिसोदिया ह्या नांवान नामना मेळ्ळी.
क्षेमसिंहासावन चितोडची रावळ शाखा सुरु जाता. ताका सामंतसिंह आनी कुमारसिंह अशे दोन पूत आशिल्ले. क्षेमसिंह उपरांत सामंतसिंह राज्यार आयलो. ताणें इ. स. 1174 च्या सुमाराक गुजरातचो सोळंकी राजा अजयपाल हाचेर घुरी घालून ताका हारयलो. फुडें ताणें आपल्या सरदाराच्या जहांगिरी जप्त केल्ल्यान तांचे मदीं वितुश्ट आयलें. अशें परिस्थितींत नाडोलचो चौहान राजा कीर्तिपाल हाणें मेवाडाचेर घुरी घालून चितोडगड घेलतो. तेन्ना सामंतसिंह बागड (डुंगरपूर – बांसवाडा) देशांत गेलो आनी थंय ताणें आपल्या राज्याची स्थापना केली. मेवाडाचेर कांय वर्सां चौहानांनी राज्य केलें. पूण सामंतसिंहाचो धाकटो भाव कुमारसिंह हाणें रोखडेंच गुजरातचो राजा भीमदेव सोळंकी आनी शसोदियाचो राणा भुवनपाल हांच्या आदारान मेवाडचे राज्य परत घेतलें.
कुमारसिंहा उपरांत ताचो पूत मंथमसिंह आनी ताचो पूत पद्मसिंह हांणी राज्य चलयलें. ताचेउपरांत इ.स. 1213 त पद्मसिंहाचो पूत जैत्रसिंह राजा जालो. तो हुशार आनी कर्तबगार आशिल्लो. दिल्लीचो सुलतान शामसुद्दीन इल्तमश हाणें मेवाडाचेर घुरी घालून नागदा घेतिल्ल्यान जैत्रसिंहान चितोडगड हांगा राजधानी स्थापन केली. उपरांतच्या काळांत मात जैत्रसिंहान ताचेर जैत जोडलें. सिंधचो सुलतान जलालुद्दीन रवार्जमी हाचो सरदार रववासरवां हाणें अणहिलवाडाचेर घुरी घालून मेवाडचेर हल्लो करपाची तयारी केली. अशा वेळार जैत्रसिंहान ताचेर आपलें सैन्य धाडून ताका हारयलो. हाचेभायर ताणें मारवाड, गुजरात, माळवा, जांगलदेश आनी नाडोल हांगाच्या राजांचेरय जैत मेळयलें. हाचेउपरांत दिल्लीचो वेढायल्लो. पूण ताका हातूंत जैत मेळ्ळें ना. जैत्रसिंहान इ. स. 1252 मेरेन राज्य केलें.
तेउपरांत ताचो पूत तेजसिंह चितोडच्या राज्यार आयलो. तोय जैत्रसिंहावरी पराक्रमी आशिल्लो. गुजरातचो राजा बीसलदेव वाघेला हाणें मेवाडाचेर घुरी घाली तेन्ना तेजसिंहान ताका हारयलो. तेजसिंहान परमभट्टारक, महाराजाधिकाराज आनी परमेश्वर ह्यो पदव्यो धारण केल्ल्यो. तेउपरांत ताचो पूत समरसिंह गादयेर आयलो. हाणें पराक्रमी आनी धर्मात्मा म्हूण नांव जोडलें. दिल्लीचो सुलतान बल्बन हाणें गुजराताचेर घुरी घाली तेन्ना पराक्रमान ताणें गुजराताची राखण केली. तो शिवोपासक आशिल्लो तरी ताची आवय जैन धर्माक मानताली. ताका लागून तो जैन पंडिताक मानतालो. ताणें जैन मठांक आनी देवळांक देणग्यो दिल्ल्यो. तेचपरी राज्यांत ताणें मोनजातीक मारपाचेर बंदी हाडिल्ली. ताणें इ. स. 1301 मेरेन राज्य केलें.
तेउपरांत ताचो पूत रत्नसिंह (पयलो) हो राज्यार आयलो. ताचो दुसरो पूत कुंभकर्ण नेपाळांत गेलो आनी थंयच ताणें राज्य स्थापन केलें. हाकाच नेपाळच्या राजवंशाचो मूळपुरुश मानतात.
समरसिंहा उपरांत ताचो पूत रत्नसिंहच चितोडचे गादयेर आयलो. पूण ताका चड वर्सा राज्य करुंक मेळ्ळें ना. इ.स. 1303 वर्सा अल्लाउद्धीन खिलजी हाणें मेवाडाचेर घुरी घाली. थंयचो बरोचसो वाठार ताणें उध्वस्त केलो आनी चितोडगडाक रेवाडो घालो. तेन्ना रत्नसिंहान सुमार धा म्हयने गडाक झूज दिलें. पूण गडावयली अन्नसामुग्री सोंपत आयिल्ली, तेचपरी भायल्यान कोणाकडल्यान तांकां आदार मेळ्ळे ना. तेन्ना रत्नसिंहाची बायल राणी पद्धिनी हिणें जायत्या राजघराण्यात बायलांवंगडा स्वताक जिवेंशी लासून घेतलें. तेन्ना रावळ रत्नसिंहान केसरी वस्त्रां घालून हजारांनी सैनिकांक घेवन दुस्मानांक नेटान तोंड दिलें. ह्या भिरांकूळ झुजांत रत्नसिंह आनी ताच्या सौनिकांक वीर मरण आयलें. निमाणें अलाउद्धीन खिलजीन चितोड गडाचेर जैत जोडलें आनी थंय आपलो चलो खिजरखां हाका मेवाडचो सुभेदार नेमलो.
असे तर्न मेवाडच्या रावळ वंशाचो अंत जालो. इ.स. च्या 10 व्या शतमानांत दिल्लाच्या सुलतानाचे सत्तेक नेट आयिल्लो. तांणी मेवाडाचेर जायत्यो घुरयो. पूण रावळ राजांनी ताका हारोवन स्वातंत्र तिगयलें. तेचपरी लागसल्यार हिंदू राज्यांचें स्वातंत्र्यय अबादीत दवरलें. -कों. वि. सं. मं.
रावी न्हंय : भारतांतल्या पंजाब राज्यांतल्या मुखेल पांच न्हंयांतली क म्हत्वाची न्हंय. तिची लांबाय 725 किमी. जलवाहनक्षेत्र 5957 चौ. किमा. आसा. पुर्विल्ल्या ग्रंथांत हे न्हंयेक ऐरावती वी इरावती तशेंच पुरुष्णी, हैमावती, हिड्रओटस (ग्रीक) अशीं नांवां मेळटात. इरा नांवाच्या तळयांतल्यान तिचो उगम जाल्याचो उल्लेख कालिका पुराणांत मेळटा. ऋग्वेदांत परुपणी ह्या नांवांन चितो जायते फावटी उल्लेख आयिल्लो आसून ‘दाशराज्ञ’ झूज हेच न्हंयेचे देगेर जाल्ल्याचें म्हळां.
हिमाचल प्रदेश राज्यांतल्या कांग्रा जिल्ह्याच्या ईशान्य वाठारांत धवलधार पर्वताच्या हिमाच्छादित बारा बंगहाल श्रेणींत ही न्हंय उगम पावता. हिमाचल प्रदेशांत उत्तरेक पीर पंजाल आनी दक्षिणेक धवलधार हांचेमदीं रवी न्हंयेचें देगण आसून थंय ती सादारण अस्तंत वाहिनी आसा. फुडें चंबा जिल्ह्यांत धवलधार श्रेणी काडून ती नैर्ऋत्यवाहिनी जाता. तेउपरांत ती हिमाचल प्रदेश आनी जम्मू
